Prawo jest jak pajęczyna: bąk się przebija, mucha zaplącze – powiada przysłowie. Od siedmiu lat mogą je sobie powtarzać Czeczeni, uchodzący do Polski przed systematycznym wyniszczaniem narodu, czyli – prześladowaniem na tle narodowościowym. Rzeczpospolita Polska reprezentowana przez Urząd ds. Repatriacji i Cudzoziemców (URiC), oraz – w II instancji Radę ds. UchodĹşców – permanentnie jednak odmawia im prawa do otrzymania statusu uchodĹşcy.

Karta Narodów Zjednoczonych przyznaje kaĹźdemu narodowi prawo do samostanowienia. Exodus Czeczenów z ojczyzny jest bezpośrednim następstwem odmówienia im tego prawa przez Rosję. Ze względu jednak na polityczne i energetyczne uzaleĹźnienie Polski – a szerzej, Europy – rzadko kto protestuje dziś przeciw polityce Moskwy wobec kaukaskiej republiki. Bezpośrednio przekłada się to na prawną sytuację czeczeńskich uchodĹşców. NajwyĹźsze organy sàdowej władzy Rzeczypospolitej w postaci Naczelnego Sądu Administracyjnego (NSA) wyraĹźają prawnie wiążący pogląd, iĹź tragiczna sytuacja ludności cywilnej w Czeczenii „nie wynika z prześladowań przez władze Federacji Rosyjskiej Czeczenów z powodu ich narodowości, ale jest wynikiem trwającej tam wojny domowej, której jednym ze Ĺşródeł jest walka o niepodległość. Tak więc niezaleĹźnie od tego, Ĺźe tragiczne skutki wieloletniej juĹź wojny domowej odczuwają wszystkie osoby narodowości czeczeńskiej (a zapewne i inni mieszkańcy tego regionu), w świetle definicji uchodĹşcy do uzyskania statusu uchodĹşcy uprawnione są jednak osoby, które indywidualnie wykażą, Ĺźe są (lub mogą być w przyszłości) obiektem skierowanych przeciwko nim prześladowań” (wyrok NSA z dn. 13.06.2003 sygn. Akt V S.A. 2582/02). Jak czytamy w innym orzeczeniu NSA , „podstawową przesłanką decydującą o moĹźliwości uzyskania statusu uchodĹşcy jest uzasadniona obawa przed prześladowaniem po stronie aplikującego. Obawa jest odczuciem subiektywnym, bezpośrednio niepoznawalnym i niemoĹźliwym do zweryfikowania. Dlatego w sytuacji, gdy skarżący twierdzi, iĹź taką obawę odczuwa, punkt ciężkości oceny musi przesunąć się na okoliczności zobiektywizowane, czy skarżący ma zobiektywizowane podstawy do odczuwania zagroĹźenia. Jest to szczególnie trudne w sytuacji, gdy sam fakt ubiegania się o status uchodĹşcy często moĹźe kamuflować inne motywy migracji, zwłaszcza przyczyny ekonomiczne. Gdy więc ubiegający się o status uchodĹşcy twierdzi, iĹź Ĺźywi obawę przed prześladowaniem, na nim spoczywa ciężar wykazania tych obaw” (wyrok NSA z dn. 18.03.2002 r. sygn. Akt V S.A. 3685/00). W wyroku tym sąd wskazuje na URiC, który ma znaleźć okoliczności obiektywne. Tymczasem dla URiC co prawda okoliczności obiektywne mają – jak się zdaje – przewagę nad subiektywnymi odczuciami, ale ciężar dowiedzenia obiektywnych okoliczności zrzuca się na barki subiektywnie patrzącego uchodĹşcy. Ta zasadnicza sprzeczność uniemoĹźliwia jakąkolwiek humanitarną procedurę, gdyĹź stawia uchodĹşcę w sytuacji gorszej niĹź ta, którą przyznaje się podejrzanemu w postępowaniu karnym. Bo postępowanie karne zakłada niewinność podejrzanego, a tu z góry przyjmuje się załoĹźenie, Ĺźe uchodĹşca oszukuje. UchodĹşca musi udowodnić swoją „niewinność”, co przypomina przesłuchanie przez prokuratora lub funkcjonariusza kontrwywiadu. „Karą” w tym przypadku jest – w najlepszym razie – przyznanie prawa do pobytu bez istotnej pomocy na zagospodarowanie, tzw. „pobyt tolerowany”. „Pobyt tolerowany” oznacza zgodę na przebywanie na terytorium Rzeczypospolitej, z teoretycznie zagwarantowanymi uprawnieniami do ubiegania się o świadczenia, przysługujące bezrobotnym i ubogim. W praktyce jest to Ĺźycie bez realnej pomocy, los Ĺźebraka. Przed wejściem w Ĺźycie regulacji dublińskiej (tzw. Dublin II) uchodĹşca mógł wyjechać z Polski do krajów zachodnich, by tam jeszcze raz ubiegać się o status uchodĹşcy i nawet po odmowie jego przyznania Ĺźyć w warunkach bez porównania lepszych niĹź w Polsce. Był to dla władz w Warszawie swoisty „wentyl bezpieczeństwa”, dający pretekst do unikania zwiększonych wydatków na uchodĹşców. Jednak obowiązująca od maja 2004 roku regulacja dublińska ustala, Ĺźe państwem UE odpowiedzialnym za rozpatrzenie wniosku o nadanie statusu uchodĹşcy jest państwo, w którym cudzoziemiec po raz pierwszy złoĹźy wniosek. Rezultat okazuje się wręcz katastrofalny. Nawet z przyznanym pobytem tolerowanym, uchodĹşca wegetuje w Polsce bez realnej pomocy i bez moĹźliwości legalnego wyjazdu do bogatszego kraju. Oczywiście istnieje wariant najgorszy. Czeczena zawsze moĹźna wydalić do tzw. „kraju pochodzenia” – do Rosji, gdzie czekają go upokorzenia, tortury, a często takĹźe śmierć. Nawet jednak ci, którym przyznano prawo do pobytu w Polsce, najczęściej stają przed tragicznym wyborem: wrócić i byc moĹźe zginąć, lub zostać i prowadzić Ĺźycie pozbawione praw i perspektyw na lepszą przyszłość. PRZED CZYM UCIEKAJĄ CZECZENKI? W przypadku kobiet jedną z częstych przyczyn wyjazdu jest gwałt lub jego usiłowanie, wiążące się zwykle z próbą wymuszenia zeznań, dotyczących zaangaĹźowanych w ruch oporu członków rodziny. JuĹź samo popełnianie gwałtów na ludności cywilnej Międzynarodowy Trybunał Karny (MTK) uznaje za zbrodnię przeciwko ludzkości (statut z 1998 r. art. 7, ust. 1 pkt. g) i zbrodnie wojenne (art. 8, ust. 2, pkt. B XXII oraz E VI). Czynów takich nie moĹźna uznać za zwykłe skutki wojny. Lecz dla URIC powód opuszczenia kraju jest tak pospolity, Ĺźe wartość zasad Konwencji Genewskiej ulega swoistej „inflacji” i wniosek o przyznanie statusu uchodĹşcy musi być wsparty jakimiś bardziej „mocnymi” argumentami. W jednej z decyzji czytamy: „wnioskodawczyni podnosi kwestię próby dokonania gwałtu, którego mieliby dopuścić się Ĺźołnierze rosyjscy, którzy wtargnęli do jej domu [...]. Przestępstwa tego nie dokonali, albowiem przeszkodzili im sąsiedzi, którzy po usłyszeniu krzyków przybiegli na pomoc [...]. Sprawami przestępstw zajmuje się prawo karne [...], usiłowanie popełnienia przestępstwa (gwałtu) wykracza poza zakres stosowania Konwencji Genewskiej”. Dla URiC nie jest waĹźne ani to, Ĺźe gwałt jest zbrodnią wojenną, ani to, Ĺźe próba zgwałcenia kobiety miała na celu wymuszenie jej zeznań o własnych krewnych działających w ruchu oporu, ani wreszcie to, Ĺźe zagroĹźenie gwałtem jest całkowicie realne i Ĺźe wywołuje indywidualnie odczuwaną trwogę, spełniającą wszelkie przesłanki uznania prawa do otrzymania statusu uchodĹşcy. Idąc tym tropem – nie jest dla Urzędu argumentem wyjazd z powodu pokrewieństwa ze znanym bojownikiem, jeśli nie jest on gwiazdą medialną w państwach zachodnich. Twierdzi się, Ĺźe krewni mniej znanych bojowników nie muszą się bać o swoje bezpieczeństwo. Wyszukuje się takie fakty, jak np. rozwód, aby stwierdzić, Ĺźe skoro uczestniczący w ruchu oporu mąż od dawna nie prowadzi z Ĺźoną jednego gospodarstwa domowego, to Ĺźona nie jest zagroĹźona prześladowaniem... Ale i gwiazdy medialne blakną z czasem – znane są przypadki odmowy uznania statusu uchodĹşcy kobietom spokrewnionym z DĹźocharem Dudajewem lub Asłanem Maschadowem, gdyĹź obaj nie Ĺźyją, a i czas ich największej popularności medialnej dawno się skończył. Podobnie teĹź praca w administracji Dudajewa i związane z tym póĹşniejsze pogróĹźki pamiętliwej Federalnej SłuĹźby Bezpieczeństwa (FSB), nie stwarzają uzasadnionej obawy przed prześladowaniem. Uzasadnieniem nadania statusu uchodĹşcy nie będą teĹź pogróĹźki i nękanie przez FSB kobiet prowadzących działalność społeczną, polegającą na przykład na obronie uchodĹşczych miasteczek namiotowych w Inguszetii przed likwidacją, udzielaniu wywiadów zagranicznym dziennikarzom, organizowaniu oraz uczestniczeniu w antywojennych wiecach i demonstracjach, czy w końcu – na poszukiwaniu osób zaginionych podczas wojny. Prowadzenie takiej działalność, zdaniem Urzędu, świadczy bowiem o tolerancji władz rosyjskich dla społeczników, ergo: nie ma mowy o prześladowaniu. Bagatelizując póĹşniejsze najścia ze strony FSB, podaje się najróĹźniejsze wykręty. Paradoksalnie np. to, Ĺźe pewną Czeczenkę spotkały prześladowania (znane z innych Ĺşródeł), o których sama nie zeznała, zatem zataiła je w złej wierze. W rezultacie, status uchodĹşcy się jej nie naleĹźy. Gdy Rosjanie uznają kobietę za „terrorystkę”, tym gorzej dla niej. Za „terrorystę” Rosjanie mogą uznać kaĹźdego, kto chce opuścić Czeczenię. Stąd teĹź „terroryści” muszą płacić za paszporty, duĹźo i w twardej walucie. Jednak i w tym przypadku zasady Konwencji ulegają hiperinflacji: wojna to wojna, na wojnie naduĹźycia i korupcja są codziennością. Szczególnie obciążający jest dla URiC fakt pobytu Czeczenki (lub Czeczena) przez pewien czas w jakiejś części Rosji. Pobyt w Inguszetii na przykład jest równoznaczny z „w miarę normalną” egzystencją. Pobyt w Kabardyno-Bałkarii wraz z zameldowaniem oznacza, Ĺźe Czeczenka była w Rosji bezpieczna. A juĹź zupełnie dyskwalifikujące są takie przypadki, jak transport zwłok męża z Polski do Czeczenii, gdyĹź trumna z ciałem męża, jak wiadomo, idealnie zabezpiecza wdowę przed prześladowaniami. URiC stoi na stanowisku, Ĺźe skoro tam pojechała i nie zginęła, to znaczy, Ĺźe nic jej nie grozi. Wreszcie, mitologia panującej w Czeczenii „wojny domowej” oznacza, Ĺźe jeśli prześladowcami są na przykład kadyrowcy (czeczeńscy kolaboranci), to sprawca ten jest definiowany jako „czynnik niepaństwowy”, a zatem niemoĹźliwe jest zastosowanie Konwencji Genewskiej, która w polskiej interpretacji przewiduje, Ĺźe prześladować moĹźe tylko państwo. Nie jest juĹź waĹźne, Ĺźe wspomniany statut MTK w artykule 27 wyraĹşnie stwierdza, iĹź jego przepisy stosuje się wobec wszystkich osób, bez jakichkolwiek róĹźnic wynikających z pełnienia funkcji publicznej. A zatem zbrodni (prześladowanie jest zbrodnią – patrz art. 7 ust 1 pkt. G statutu MTK) moĹźe dopuszczać się praktycznie kaĹźdy. I kaĹźdy ponosi za to indywidualną odpowiedzialność. URiC ignoruje fakt, Ĺźe prześladowanie ze strony czynnika „niepaństwowego” jest prześladowaniem w rozumieniu Konwencji Genewskiej. Warto teĹź pamiętać o zaleceniach Wysokiego Komisarza do Spraw UchodĹşców, który w swoim podręczniku „Zasady i tryb ustalania statusu uchodĹşcy” wyraĹşnie wskazuje, iĹź jeĹźeli czynów dyskryminacyjnych lub aktów wrogości dopuszczają się „organy niepaństwowe” lecz są one „świadomie tolerowane przez władze lub jeśli władze odmawiają zapewnienia skutecznej ochrony bądĹş nie są w stanie jej zapewnić” mamy do czynienia z prześladowaniem w rozumieniu Konwencji Genewskiej. Z całą pewnością moĹźna i naleĹźy tę zasadę stosować wobec Czeczenów. DLACZEGO UCIEKAJĄ MĘŝCZYĹšNI? Pierwsze zeznanie („składane spontanicznie”) jest dla URiC bardziej wiarygodne, niĹź następne. Przy pierwszym przesłuchaniu, znuĹźeni długą tułaczką Czeczeni zazwyczaj mówią to, co im naiwnie w pierwszym odruchu przychodzi do głowy, a mianowicie o strachu o rodzinę, o trudnej do wysłowienia nienormalności Ĺźycia w Czeczenii, o okropieństwach rosyjskiej okupacji. A to juĹź samo w sobie dyskwalifikuje ich w oczach URiC jako kandydatów na uchodĹşców. Argument o tym, Ĺźe Czeczen ucieka przed skutkami wojny, absolutnie przewaĹźa nad jakimikolwiek innymi, zeznanymi przezeń okolicznościami. Dla URiC nie jest waĹźne, Ĺźe Czeczen osobiście obawia się prześladowania. Skoro bowiem jest Czeczenem (w tym przypadku narodowość jest jednak waĹźna!), ex definitione obawia się wojny. Status uchodĹşcy mu więc nie przysługuje. Po prostu są narody, które juĹź „tak mają”, Ĺźe ciągle są w stanie „wojen plemiennych” lub „klanowych”. Jest to dla nich stan normalny i – jak to czytelnie wyraził w TV znany doradca ds. rosyjskich poprzedniego prezydenta RP – „oni są przyzwyczajeni do cierpienia”. Czeczenom, którzy nie opuszczą ojczyzny, grożą przede wszystkim śmierć i tortury, mające na celu wymuszenie zeznań, dotyczących ruchu oporu. Torturowanego niekiedy udaje się rodzinie wykupić i wtedy co prędzej uchodzi on z kraju. Niestety, „wykup” znów prowadzi do „inflacji” zasad Konwencji Genewskiej. Skoro rodzinie udało się go wykupić, to znaczy, Ĺźe Czeczen ów nie był dla Rosjan szczególnie cenny. Jeszcze gorzej, jeĹźeli Czeczen posiada oficjalne rosyjskie dokumenty, gdyĹź w oczach URiC jest to koronnym dowodem na brak prześladowań. Nie daj Bóg, jeśli między czasem prześladowania, a wyjazdem z kraju, minęło pół roku. URiC nie interesuje się tym, Ĺźe choć paszport sporządzono w listopadzie, to faktycznie do rąk Czeczen dostał go w marcu następnego roku. Tak samo, jeśli po wybuchu wojny Czeczen próbował powrócić do kraju, na przykład w celu wzięcia udziału w pogrzebie matki lub siostry. Taka „turystyka” do Czeczenii na jakiś tam pogrzeb, jest równoznaczna z brakiem poczucia zagroĹźenia. Zmuszanie do zdrady, do tajnej współpracy z wrogiem, nie jest dla URiC objawem prześladowania. Jeśli Czeczen zeznaje, Ĺźe był bojownikiem, jego poczucie zagroĹźenia podwaĹźa się na róĹźne sposoby. MoĹźna przyjąć, Ĺźe w Czeczenii patriotyzm tak się spospolitował, iĹź „zarzut udziału w wojnie czy wspierania bojowników moĹźe zostać postawiony kaĹźdemu aktywnemu fizycznie mężczyĹşnie, który w tym okresie nie opuścił republiki. Wydaje się jednak, iĹź fakt, czy ktoś rzeczywiście walczył czy nie – jest sprawą drugorzędną, gdyĹź powody aresztowania są dowolne. Najczęściej celem zatrzymania jest wymuszenie czy szantaĹź, czyli czyny o charakterze kryminalnym, nie mające nic wspólnego z celowym i zamierzonym prześladowaniem danej osoby. Potencjalne zaś zatrzymania, na które cudzoziemiec mógłby zostać naraĹźony, znajdując się na terytorium Federacji Rosyjskiej, są powszechnym procederem łamania praw człowieka stosowanym w obecnej wojnie rosyjsko-czeczeńskiej i doświadcza go większość mieszkańców Republiki Czeczenii”. A skoro większość, to zasady Konwencji oczywiście nie mają zastosowania... MoĹźna teĹź zarzucić Czeczenowi „ogólnikowość relacji” o uczestnictwie w oddziałach zbrojnych. Ze względu na dobro towarzyszy broni, przesłuchiwany zwykle stara się mówić jak najmniej o swoich doświadczeniach, jest spięty i nieufny. MoĹźe mylić daty, niekiedy nawet o rok, być niekonsekwentnym. Jest pewny, Ĺźe jego zeznanie jeszcze tego samego dnia wyląduje w Moskwie. Inny „mota” fakty, osoby, daty. I tu urzędnik go przybija. Nie pamiętał daty i godziny wkroczenia Basajewa do Dagestanu!... A przecieĹź bojownik nic, tylko wkuwa na pamięć daty z Ĺźycia ulubionych bohaterów urzędnika. MoĹźna teĹź Czeczenowi zarzucić, Ĺźe nie był znanym bojownikiem, nie figuruje na listach Czeczenów poszukiwanych przez władze rosyjskie. Wreszcie moĹźna mu imputować terroryzm. Pod tym względem sytuacja Czeczenów znacznie się pogorszyła po zamordowaniu prezydenta Maschadowa. URiC uznał, Ĺźe podziemne państwo czeczeńskie przestało istnieć, zatem wszystkie formacje ruchu oporu, to „samozwańcze” organizacje uczestniczące w „spisku mającym na celu popełnianie zbrodni wojennych”, organizacje terrorystyczne. Ze względu na wspomniane wcześniej postanowienia regulacji dublińskiej, Czeczeni nie mogą obecnie prosić o nadanie statusu uchodĹşcy w innych krajach. Jednocześnie rząd RP nie zamierza udzielać im znaczącej pomocy. Być moĹźe te dwa fakty tłumaczą, dlaczego oskarĹźa się uchodĹşców o zbrodnie wojenne. Ten niebezpieczny precedens moĹźe w przyszłości ulec rozszerzeniu, pozwalając na standardowe „wydalanie” Czeczenów do Rosji na podstawie dowolnie i arbitralnie zmyślonych oskarĹźeń. Polski budĹźet zostanie uchroniony przed „nadmiernymi” wydatkami. URZĘDOWE KOPIUJ-WKLEJ Struktura typowej decyzji odmownej jest następująca. W części pierwszej mamy treść postanowienia, w części zaś drugiej – uzasadnienie. Składa się ono z: a) fragmentu pierwszego zeznania cudzoziemca, po którym moĹźna poznać, jaka będzie treść uzasadnienia odmowy; b) szczegółowego streszczenia przesłuchania (jednego lub kilku); c) copy-paste I – tu urzędnik wkleja wielozdaniowy usus na temat przyznawania statusu uchodĹşcy, zazwyczaj taki sam lub z niewielkimi zmianami, zaleĹźnie od okoliczności; d) copy paste II – tu urzędnik wkleja swój obszerny wywód, koniecznie ze zdaniami wielokrotnie złoĹźonymi, zawierający wyjaśnienie, dlaczego uchodĹşcy nie naleĹźy się status uchodĹşcy, w podobny sposób jak w copy-paste I; e) copy-paste III – tu urzędnik wkleja standardowy wywód o tym, Ĺźe wojna to wojna, na wojnie się morduje, rabuje i gwałci, zatem cudzoziemiec jest pospolitym uciekinierem wojennym i dlatego status uchodĹşcy mu nie przysługuje; f) copy-paste IV – jeśli cudzoziemiec budzi w urzędniku wyjątkową niechęć, uznaje, Ĺźe jego Ĺźyciu w Rosji nie zagraĹźa Ĺźadne niebezpieczeństwo i moĹźe wrócić tam, skąd przyjechał, o czym powiadamia się Komendanta Głównego Policji. Technika copy-paste wydaje się być egzemplifikacją wciąż podnoszonej przez URiC konieczności indywidualnego rozpatrywania kaĹźdego przypadku. Ponadto jakikolwiek wybuch emocji u Czeczena, oczekującego na decyzję w warszawskim budynku Urzędu na Koszykowej, kończy się zarzuceniem mu „roszczeniowego podejścia do Ĺźycia” lub „teorii spiskowej”. Ustawa o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej z dn. 13 czerwca 2003 roku w artykule 90 ust. 1 przewiduje, Ĺźe cudzoziemcowi moĹźna udzielić azylu w Polsce, gdy jest to niezbędne do zapewnienia mu ochrony oraz „gdy przemawia za tym waĹźny interes Rzeczypospolitej Polskiej”. Tym waĹźnym interesem Rzeczypospolitej mogłaby być choćby symboliczna, dyplomatyczna walka z mocarstwową polityką Moskwy, poprzez zdecydowaną wolę i realizację rzeczywistej pomocy udzielanej uchodĹşcom. A jednak w drodze do „normalizacji stosunków” polskie władze wybrały inną drogę. Jej dowcipne efekty mogliśmy niedawno zaobserwować w postaci propozycji Putina, aby do spotkania obu prezydentów doszło na Bialorusi. Mimo woli musimy znów powrócić do porównań historycznych, które zresztą tak bardzo się podobają Rosjanom. Kiedy Batory wysyłał do Iwana GroĹşnego utrzymane w grzecznym tonie listy, ten odpowiadał pogardliwie, niekiedy zaczynając od słów „Ty, sosied!”. Nauczony złym doświadczeniem, kanclerz Zamoyski wysmaĹźył obfitą epistołę, którą zaczynał od słów: „Ty kacie narodu ludzkiego, nie panie, który poddanym swoim jako bydlętom, nie jako ludziom rozkazujesz...”. Słysząc to Iwan odpowiedział królewskiemu posłowi: „Napiszemy odpowiedĹş bratu naszemu królowi Stefanowi” – po czym powstał z miejsca i dodał grzecznie: „kłaniaj się od nas twojemu monarsze”. Bo na szacunek trzeba sobie zasłuĹźyć. Współpraca: AGNIESZKA JASIAKIEWICZ, Stowarzyszenie Interwencji Prawnej (udzielające bezpłatnych porad prawnych dla uchodĹşców czeczeńskich w Polsce). W roku bieżącym do dnia 22.06.2006 złoĹźono 1208 wniosków o nadanie statusu uchodĹşcy, z czego 102 rozpatrzono pozytywnie, nadając status uchodĹşcy 245 osobom. Decyzje negatywne – nakaz opuszczenia kraju – wydano w liczbie 244, a dotyczyły one 414 osób. Wydano 759 decyzji o umorzeniu, względnie pozostawieniu sprawy bez rozpoznania, a dotyczyły one 2011 osób. 1027 osobom wydano 431 decyzji o zgodzie na pobyt tolerowany.