Chciałabym przedstawić jak upadek reżimu apartheidu, demokratyzacja i otwarcie się Republiki Południowej Afryki wpłynęły na zjawiska imigracji do i emigracji z RPA. Omówię te czynniki, które odziedziczono po starym reżimie jak i wynikłe z nowej sytuacji politycznej w RPA i w Afryce. Szczególną uwagę chcę poświęcić przemianom w ustawodawstwie dotyczącym migracji i uchodźctwa. Następnie scharakteryzuję krótko imigrantów i emigrantów, główne uwarunkowania ich decyzji i wpływ na sytuacje RPA.

Niektóre uwarunkowania migracji RPA odziedziczyła po starym reżimie. W czasach apartheidu wyraźna była różnica w podejściu do białych imigrantów, którym pozwalano na osiedlenie się, i Afrykańskich migrantów, którym zezwalano tylko na pobyt czasowy. Ten podział był odzwierciedlony w prawie. Po 1994r. nadal obowiązywała ustawa Aliens Control Act z 1991, napisana w duchu rasistowskich przepisów, która kładła nacisk na kontrolę imigracji. Utrzymano także w mocy umowy dwustronne z państwami ościennymi (należącymi do SADC-Południowo Afrykańskiej Wspólnoty Rozwoju) o rekrutacji robotników na kontrakty czasowe, szczególnie do kopalń. W okres wolności RPA weszła już jako sygnatariusz konwencji genewskiej z nawiązaną współpracą z UNHCR w dziedzinie pomocy uchodźcom mozambijskim przybyłym jeszcze w latach 1980tych.

Zmiana ustrojowa 1994 roku spowodowała otwarcie się polityczne i ekonomiczne RPA na przyjezdnych, zwiększyła się swoboda wjazdu dla Afrykanów. Liczba wjazdów w wzrosła w latach 1994-99 z 3,8mln do 9,9 mln, najsilniej (bo prawie dwukrotnie) na wizach turystycznych i studenckich. To otwarcie zbiegło się w czasie z ogólnymi trendami migracyjnymi lat 1990tych. Po pierwsze RPA stała się atrakcyjnym celem migrantów ekonomicznych już nie tylko z regionu SADC, ale też z dalszych części Afryki, np. z rejonu Zat.Gwinejskiej. Po drugie stanowiła potencjalne schronienie dla setek tysięcy uchodźców z regionów objętych wojnami domowymi: Kongo/Zairu, Rogu Afryki, a nawet Indii i Pakistanu. Wzrosła liczba osób migrujących z powodu kryzysowej sytuacji politycznej i gospodarczej w ich krajach, np. Nigerii.

Dlaczego RPA była i jest postrzegana przez imigrantĂłw jako tak atrakcyjna? Przede wszystkim liczą oni na znalezienie pracy. Choć oficjalna stopa bezrobocia jest podobna co w ich państwach pochodzenia, to szansa na pracę jest większa. Składa się na to wielkość i potencjał ekonomiczny RPA, zapotrzebowanie na siłę roboczą w zawodach, ktĂłrych brakuje lub ktĂłrych nie chcą podejmować Południowoafrykańczycy, duĹźy sektor nieformalny. Ludziom dobrze znane są tradycje rekrutacji robotnikĂłw do RPA, utrzymane umowy i instytucje rekrutacyjne jak The Employment Bureau of Africa, silne związki zawodowe i przeświadczenie o gwarancjach płac i świadczeń socjalnych, Dla osĂłb lepiej wykształconych szansą okazała się rekrutacja afrykańskich kadr w administracji, akcja afirmatywna w sektorze prywatnym, a takĹźe braki w obsadzie wyĹźszych stanowisk po wyjeĹździe cześci białych. Otwarcie się RPA zaczęło przyciągać teĹź, obok tradycyjnych robotnikĂłw, migrujące kobiety – do handlu, usług, prac rolnych.

RPA broni się jednak przed napływem imigrantĂłw. Przez pierwsze lata wolności obowiązywała ustawa o kontroli cudzoziemcĂłw (Aliens Control Act) z 1991, znowelizowana w 1995. Była to ustawa bardzo restrykcyjna, skupiona na kontroli i karaniu nielegalnych imigrantĂłw. Wraz z wyjątkami, stworzonymi dla umĂłw o rekrutacji pracownikĂłw zagranicznych tworzyła Politykę DwĂłch Bram – dwa odrębne systemy wjazdu i pobytu w RPA, przy czym robotnicy kontraktowi byli wyłączeni spod kontroli Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (Department of Home Affairs). Nowelizacja nie przyniosła złagodzenia polityki, a nawet wprowadzono zakaz zmiany celu pobytu oraz kary i obciążenia finansowe dla zatrudniających nielegalnych imigrantĂłw. Stworzenie zupełnie nowej ustawy poprzedziła publiczna debata o polityce imigracyjnej. Wyzwaniem było pogodzenie potrzeb rynku pracy z obawami obywateli i rosnącymi uprzedzeniami wobec imigrantĂłw. Wreszcie powstała Ustawa Imigracyjna z 2002r. Utrzymała ona rozbudowane środki kontroli legalności pobytu i ujawniania nielegalnych imigrantĂłw, zakazy pracy dla większości rodzajĂłw wiz, ścisłą kontrolę zatrudniających osoby z czasowym pozwoleniem na pracę. Określono kryteria ubiegania się o róşne rodzaje wiz (np.studenckich, biznesowych, na leczenie) i o pobyt stały dla zatrudnionych w RPA, osĂłb o cennych kwalifikacjach i dla najbliĹźszej rodziny obywatela lub rezydenta. W ustawie znalazły się teĹź zapisy o zniechęcaniu do nielegalnej imigracji przez akcje informacyjne za granicą, promocji praw człowieka w związku z migracją oraz o edukacji dla przeciwdziałania ksenofobii w społeczeństwie.

WśrĂłd imigrantĂłw moĹźna wyróşnić kilka grup o róşnym statusie. Legalni to przede wszystkim osoby z róşnymi wizami, bez prawa pracy (zmiana celu ich pobytu jest nielegalna), wykwalifikowane osoby z czasowym pozwoleniem na pobyt i pracę, robotnicy kontraktowi zatrudnieni na podstawie umĂłw bilateralnych, zarejestrowani przez pracodawcĂłw robotnicy rolni. Ich sytuacja uległa w latach po 1994r. zmianie: ograniczono zatrudnienie przez agencje rekrutacyjne w gĂłrnictwie ze 183tys w 1984 do 147 tys w 1994. Zamiast tego zatrudnia się poprzez pośrednikĂłw, co jest mniej korzystne dla robotnikĂłw. Nie nastąpił przewidywany drenaĹź afrykańskich mĂłzgĂłw do RPA. Zmniejszono liczbę pozwoleń na pobyt stały, gdyĹź nie rekrutuje się juĹź zagranicznych specjalistĂłw i wzrosła niechęć do osiedlających się obcych, zabierających pracę. Pozwolenia na pracę wydawano nawet juĹź po 1994 wciąż głównie -65%- Europejczykom, a nie najbardziej chętnym do pracy obywatelom SADC. WśrĂłd wykształconych imigrantĂłw większość białych ma prawo stałego pobytu, za to AfrykanĂłw – tylko czasowe pozwolenie na pracę. Liczba tych czasowych pozwoleń, wzrosła w latach 1994-96 następnie spadła kilkukrotnie. Wg ocen Międzynarodowej Organizacji Pracy z 1998r. te zaostrzone po 1994r. uregulowania, przy niedocenianym przez rząd zapotrzebowaniu na siłę roboczą (i tą profesjonalną, i niewykwalifikowaną, do najgorszych prac) stworzyły warunki do rozwoju imigracji nielegalnej.

Nielegalni imigranci to bądĹş ci, ktĂłrzy przedłuĹźyli pobyt po legalnym wjeĹşdzie, bądĹş ci, ktĂłrzy przekroczyli granicę nielegalnie. Liczebność pierwszej grupy szacuje się na podstawie rejestru wjazdĂłw i wyjazdĂłw – w 1997r. na 830 tys, powiększające sie o około 80 tys. rocznie. O skali niech świadczy tez dwukrotny wzrost liczby wjazdĂłw na podstawie wiz turystycznych w latach 1994-1999. Drugą grupę, osĂłb ktĂłre nielegalnie znalazły się na terytorium RPA, ocenia się na od 0,5 mln (badacze) do 4 i więcej milionĂłw – te ostatnie liczby są oczywiście obecne w dyskursie publicznym nt. zalewu nielegalnych imigrantĂłw i konieczności walki z nimi dla dobra obytwateli. Nielegalni imigranci są zatrudniani przez pracodawcĂłw, ktĂłrzy potrzebują taniej siły roboczej do eksploatacji. Pracują teĹź często w sektorze nieformalnym w handlu i usługach. Nielegalna migracja stała się dla wielu strategią Ĺźyciową: po deportacji zwykle wracają do RPA, nierzadko wielokrotnie.

Większość imigrantów pochodzi z państw ościennych, przyjeżdża na pewien czas i utrzymuje związki z krajem pochodzenia, nierzadko odwiedzając domy raz na miesiąc. Takie państwa jak Lesoto i Mozambik są w ogromnej mierze zależne od dochodów ich obywateli uzyskiwanych i przesyłanych z RPA. Coraz większy odsetek imigrantów stanowią kobiety, których mobilność rośnie, szczególnie tam gdzie są już ustanowione powiązania, sieci migracyjne przez lata migracji mężczyzn. Badania z 1997 wykazały, że imigrantki są lepiej wykształcone niż imigranci i rzadziej przekraczają granicę nielegalnie. A jednak mają mniejsze szanse na legalne zatrudnienie.

Imigranci dostali dwie szansy na uregulowanie swojego statusu w postaci amnestii. Pierwsza, z 1995r. objęła robotników kontraktowych pracujących w RPA od 1986r. i głosujących w wyborach 1994r., głównie górników. Skorzystało w wyniku braku informacji i obaw przed ujawnieniem tylko 50tys. Kolejna amnestia z 1996r. dotyczyła obywateli państw SADC mieszkających co najmniej od 1991r. pracujących lub powiązanych rodzinnie z RPA. spośród nawet 2-4 mln spełniających warunki, około 200 tys złożyło wnioski, a uznano 124tys. Osoby które ujawniły się, ale nie dostały prawa pobytu znalazły się w ciężkiej sytuacji. Nielegalni imigranci podlegają deportacji, która objęła w latach 1994-2003 ponad 1mln osób.

Szczególną grupą przyjezdną w RPA są uchodźcy mozambijscy. Przybyli w liczbie ponad 350tys. w latach 1980tych uciekając przed wojną domową i powodzią. Dostali prawo pobytu tylko w 2 homelandach (w pozostałych bylyby nielegalnymi imigrantami). Ich sytuacja uległa poprawie po podpisaniu w 1993r. umowy z Mozambikiem i UNHCR o ich repatriacji. Akcja Wysokiego Komisarza nie powiodła się, skorzystało z niej tylko 31,6tys., drugie tyle wróciło samodzielnie. Równolegle podlegali oni deportacjom przez władze RPA wraz ze zwykłymi nielegalnymi imigrantami. W 1996r. wygasł status uchodźczy i Mozambijczycy znaleźli się znów w trudnej sytuacji nielegalności. Niewielu mogło skorzystać z 2 pierwszych, umówionych przeze mnie amnestii. Szansę na regulację ich statusu dała trzecia amnestia wprowadzona w latach 1999-2000, choć już w 1996 rząd postanowił, że uchodźcom z Mozambiku pozostającym w RPA w liczbie około 200tys należy nadać prawo stałego pobytu. Nauczeni niepowodzeniami poprzednich akcji twórcy amnestii włączyli do prac organizacje pozarządowe i dopracowali dostęp do informacji i dokumentów potrzebnych dla skorzystania z amnestii. Trzeba pamiętać, że wielu Mozambijczyków powróciło po repatriacji do RPA nie mogąc poradzić sobie bez pomocy w zniszczonym kraju.

Obecnie przybywa około 20tys rocznie uchodĹşcĂłw i starających się o azyl. Ich sytuacja w RPA jest niejednoznaczna. Oficjalnie istnieją uregulowania ich specjalnego statusu (Refugee Act z 1998r.), jednak w praktyce korzystanie z przysługujących praw (do świadczeń, szkół, wyjątkowo –do pracy) a nawet sama wiedza o nich jest ograniczona. UchodĹşcy, obecnie juĹź nie tak masowi jak w latach 1980tych, mają w 1/3 wykształcenie wyĹźsze, a w niemal 2/3 średnie; tylko 3% z nich przed wyjazdem było bezrobotnymi. Wydaje się, Ĺźe lepsza integracja uchodĹşcĂłw w społeczeństwie pozwoliłaby im samym na wykorzystanie swoich kwalifikacji, pracę i kształcenie i samodzielne wyjście z ubĂłstwa, bez zaleĹźności od pomocy państwa i organizacji humanitarnych.

Drugą stroną sytuacji migracyjnej RPA jest oczywiście emigracja. Już w latach 1980tych zaczęli kraj opuszczać niepewni swej przyszłości biali. Trend ten był kontynuowany w latach 1990tych i 2000nych. Wielu wyjeżdżających białych to wykształceni ludzie, co odbiło się na południowoafrykańskim rynku pracy. Oficjalna skala emigracji, choć niższa niż w 1980tych, w latach 1990tych i 2000nych wzrosła. Główne państwa docelowe wyjazdów to Wielka Brytania, Australia, Nowa Zelandia i USA. Część emigracji umyka oficjalnym statystykom, gdyż wyjeżdźający nie chcą deklarować emigracji na stałe obawiając się zajęcia kont bankowych, a nawet uciekają przed niezapłaconymi podatkami. Zjawisko emigracji białych elit powoli przerodziło się w odpływ najlepiej wykształconych osób, tak białych, jak Afrykanów, ku krajom z lepszymi płacami i perspektywami na karierę. W latach 1994-2001 opuściło RPA 16,7 tys. osób najlepiej wykwalifikowanych. Ciekawym zjawiskiem jest też emigracja wykształconych młodych południowoafrykańczyków. Jest ona dodatkowo powodowana konkurencją byłych uchodźców południowoafrykańskich, którzy powrócili bogatsi o międzynarodowe doświadczenie i byli chętniej zatrudniani. Badacze emigracji określają wyjeżdżających mianem flamingów i liczą, że podobnie jak te ptaki wracają na wyschnięte i opuszczone kiedyś łowiska, powrócą oni w swoje strony gdy poprawią się warunki życia i opłacalność pracy. Zwraca się też uwagę na to, że Południowoafrykańczycy dopiero po 1994r. uzyskali pełną swobodę podróżowania po świecie, stąd wielu wyjeżdżających, którzy jednak w końcu powrócą.

Podsumowując należy ocenić, że otwarcie sie RPA po 1994r., i włączenie w globalną ekonomię przyniosło także włączenie, z pewnym opóźnieniem w stosunku do innych państw, w świat rosnącej mobilności międzynarodowej. Ograniczeniami dla imigracji są w RPA wciąż restrykcyjne prawo i postawy ksenofobiczne. Tymczasem zarówno imigracja jak emigracja przy odpowiedniej polityce może stać sie bodźcem rozwoju gospodarczego tego kraju. Pozbycie się uprzedzeń wobec imigrantów pokaże, że są to ludzie aktywni, wykształceni, chętni do pracy. Także uchodźcy, obecnie niezatrudnieni wcale lub poniżej swoich kwalifikacji, mogliby pracować z korzyścią dla siebie i gospodarki. Aktywna polityka pozwoliłaby również poprzez zachęcanie do powrotów wykorzystać w celach rozwojowych doświadczenie zdobyte zagranicą przez emigrantów. Amnestie i pewne uregulowania nowej ustawy imigracyjnej są być może pierwszymi krokami ku przystosowaniu prawa do rzeczywistej sytuacji i potrzeb.

The abolition of the apartheid regime brought opening of the Republic of South Africa for international mobility. To the old conditions and regulations, some new factors were added, which changed the profiles of migrants and their impact on the country.

After 1994 some regulations from the apartheid era remained valid. These were the Aliens Control Act of 1991 and the institutions for contracting workers from the SADC states. Just before the abolition of apartheid UNHCR started to operate in the RSA.

After the transformation of the political regime, South Africa opened for larger numbers of visitors. RSA received more economic immigrants, also from outside the SADC region, and refugees than before, as it became a very attractive place for people from all over Africa. The pull factor of RSA is the opportunity to find work. Despite the high rate of unemployment, the size and potential of the South African economy creates large demand for all groups of workers. People also have the image of RSA as the land of good working conditions thanks to the tradition of recruitment to RSA, its trade unions and wages perceived higher than elsewhere in Africa. The abolition of apartheid created many posts for highly educated Africans.

However, South African immigration law and policy remained very restrictive, in order to protect its own citizens and their work places. The Aliens Control Act, even ammended in 1995 concentrated on control and detection of the prohibited persons. The new Immigration Act issued in 2002, while still restrictive in granting work permits and permanent residence, introduces some measures to prevent illigal immigration, to promote human rights in the field of migration and to figh xenophobic attitudes.

Legal immigrants are mainly contracted workers (number of contracts decreasing) and skilled immigrants with temporary or permanent work and stay permissions, number of these permissions has also been reduced and doesn’t satisfy both the needs. ILO evaluated that the regulations are inapropriate to the demand for foreign work force and therefore inspire illegal immigration.

Illegal immigrants are visa overstayers (ca 80,000 a year) and unathorised immigrants estimated to count 0,5-4 mln. The highest estimates are unrealistic but they are used in the popular discourse on the flood of illegal workers depriving thew citizens of their work. They are employed by companies who need numerous unskilled workers accepting poor work and payment conditions. Both kinds of immigrants come mainly, but not exclusively, from the SADC countries, remain only temporary and keep in contact with their home country and family. Two amnesties were a sign of a more realistic and open approach to their problems, status of 175,000 had been legalised.

The new RSA had to solve the problem of 300,00 Mozambican refugees who had come in the 1980’s. Only a minority accepted UNHCR’s action of repatriation, some returned on their own. Others lost the refugee status and became illegal. In 1999 an amnesty was introduced to regulate the status of 200,000 remained former refugees. Recently about 20,000 refugees and asylum seekers have been coming to the RSA every year. The Refugee Act (1998) regulates their status; however they have difficulties in access to information and execution of their rights. An integration programme would allow to incorporate the refugees into economy and make both sides benefit from their relatively high qualifications.

Despite the continued since 1980’s and growing figures of emigration, there is no brain drain from South Africa. Main destinations are the UK, Australia, New Zealand, USA. Researches count on the returns of highly skilled citizens. Professionals’ mobility may be a chance for faster economic development.

Summing up, international migration in RSA can be a factor of great importance for its, and the whole region’s economic development, yet needs adjustment of the policies and a more open attitude. The amnesties and partly the Immigration Act of 2002 may be treated as signs of a such a change and should be continued.