www.puls-swiata.subnet.pl
|
[ IRAN ] Nikki R. Keddie „Wsp贸艂czesny Iran. 殴r贸d艂a i konsekwencje rewolucji”, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiello艅skiego, Krak贸w 2007
Klasyczne dzie艂o zachodniej iranistyki, pierwszy raz wydane w 1981 roku. Podsumowanie kilkudziesi臋ciu lat rz膮d贸w dynastii Pahlavich w Iranie, a zarazem skrupulatny przegl膮d zmian zachodz膮cych w tym czasie: od polityki, przez gospodark臋, po sprawy spo艂eczne i kulturalne.
„Wsp贸艂czesny Iran”, mimo 偶e wydany pierwotne raptem dwa lata po Rewolucji Islamskiej w Iranie (i potem kilkakrotnie akualizowany), do dzi艣 pozostaje jedn膮 z najlepiej sprzedaj膮cych si臋 na Zachodzie ksi膮偶ek o tym kraju. Jest to tym bardziej zaskakuj膮ce, 偶e ksi膮偶ka nie jest lektur膮 艂atw膮 i przyjemn膮. Jej waga polega jednak na tym, 偶e Keddie w przeciwie艅stwie do wielu innych autor贸w zachodnich nie demonizuje Ira艅czyk贸w lecz drobiazgowo wylicza, jakie czynniki (a jak 艂atwo si臋 domy艣li膰 by艂o ich bardzo wiele) doprowadzi艂y do wybuchu ira艅skiej rewolty w 1979 r.
Oczywi艣cie, „Wsp贸艂czesny Iran” ma prost膮, chronologiczn膮 budow臋. W stosunkowo kr贸tkich pierwszych rozdzia艂ach om贸wione s膮 okresy do 1800 r., XIX w. i rz膮dy dynastii Kad偶ar贸w, a wreszcie dramatyczne wydarzenia z lat 1890-1914 (tzw. protest tytoniowy i rewolucja konstytucyjna).
Nieco bardziej szczeg贸艂owo przedstawiona zosta艂a epoka Rezy-szacha, pierwszego w艂adcy z dynastii Pahlavich, kt贸ry przej膮艂 rz膮dy z r膮k Kad偶ar贸w w latach I wojny 艣wiatowej i przez 27 lat rz膮dzi艂 Iranem, pr贸buj膮c modernizowa膰 kraj metodami si艂owymi, gasz膮c kolejne plemienne powstania i nawi膮zuj膮c kolejne sojusze, m.in. z Turcj膮 Ataturka czy III Rzesz膮. Autorka, opieraj膮c si臋 na charakterystycznych cechach wprowadzanych przez Rez臋-szacha zmian, wyodr臋bni艂a trzy podrozdzia艂y „czasowe” (1914-21, 1921-25, 1925-41).
Znacznie szerzej Keddie pisze jednak o epoce nast臋pcy Rezy-szacha, Mohammada Rezy Pahlaviego. Wyniesiony do w艂adzy w latach II wojny 艣wiatowej przez aliant贸w (kt贸rzy nie ufali zbyt bliskiemu Berlinowi Rezie-szachowi) m艂ody Pahlavi przez pierwsz膮 dekad臋 swoich rz膮d贸w skupi艂 si臋 na celebrowaniu swojej w艂adzy, stopniowo zreszt膮 trac膮c kolejne jej przycz贸艂ki. W 1951 r. demokratyczne wybory do Mad偶lesu wynios艂y na stanowisko premiera charyzmatycznego nacjonalist臋 – Mohammada Mossadeqa, kt贸ry pozostawi艂 szachowi iluzoryczn膮 w艂adz臋, a sam podj膮艂 pr贸b臋 usamodzielnienia kraju i gospodarki, m.in. nacjonalizuj膮c przemys艂 naftowy po d艂ugim sporze z Anglo-Iranian Oil Company (AIOC, dzisiejsze British Petroleum). Dla Londynu taki cios by艂 nie do przyj臋cia – dwa lata po obj臋ciu w艂adzy przez Mossadeka na gor膮c膮 pro艣b臋 Brytyjczyk贸w, ameryka艅sk膮 CIA obali艂a rz膮d Mossadeka.
To wyznaczy艂o kres epoki stopniowej demokratyzacji Iranu. Powr贸ciwszy do w艂adzy Mohammad Reza Szach postanowi艂 nie pope艂ni膰 ju偶 podobnego b艂臋du. Lata 1953-77, opisane w osobnym rozdziale, to okres dyktatury szacha, opartej na s艂u偶bach bezpiecze艅stwa, armii i coraz liczniejszej biurokracji. Je艣li z „Szachinszacha” Kapu艣ci艅skiego mo偶emy zaczerpn膮膰 opis szalonych inwestycji w艂adcy, gwa艂townej modernizacji i b艂yskawicznych przemian spo艂ecznych, jakie forsowa艂 Pahlavi – to u Keddie znajdziemy dok艂adne wyliczenia, dane statystyczne, wyniki bada艅 opinii itp.
Osobny rozdzia艂 stanowi opis wsp贸艂czesnej ira艅skiej my艣li politycznej, XX-wiecznych 艣rodowisk intelektualnych i literackich oraz tzw. my艣li szyickiej, czyli dysput tocz膮cych si臋 w艣r贸d intelektualist贸w, poszukuj膮cych rozwi膮za艅 problem贸w spo艂eczno-politycznych w szyizmie.
Sama rewolucja – jako wydarzenia z gor膮cej jesieni 1978 r. i wiosny 1979 r. – zosta艂a tu potraktowana dosy膰 zdawkowo. W por贸wnaniu do pierwszego i kolejnych wyda艅, „Wsp贸艂czesny Iran” zosta艂 wzbogacony o kilka aktualizacji: rozdzia艂 o dekadzie rz膮d贸w Chomeiniego (1979-1989) oraz o przemianach, jakie nast膮pi艂y w ci膮gu kilkunastu lat po jego 艣mierci. Dodatkowo na samym ko艅cu pracy znalaz艂a si臋 aktualizacja wydarze艅 datowana na grudzie艅 2005 r.
Prac臋 zamyka jednak obszerny rozdzia艂 przedstawiaj膮cy spo艂ecze艅stwo „czasu rewolucji”. Keddie pokazuje w nim zar贸wno sytuacj臋 socjaln膮 Ira艅czyk贸w (np. system edukacyjny czy opiek臋 zdrowotn膮), jak i 偶ycie rodzinne, przegl膮d najwa偶niejszych tw贸rc贸w kultury, najnowsze trendy intelektualne, sytuacj臋 mniejszo艣ci...
Opracowanie dope艂niaj膮 oczywi艣cie bibliografia oraz indeksy – rzeczowy i osobowy. Na poszczeg贸lnych kartach ksi膮偶ki znajdziemy oczywi艣cie zdj臋cia i mapy Iranu.
„Wsp贸艂czesny Iran” – cho膰 nie jest ksi膮偶k膮 艂atw膮 w lekturze, a wi臋c nie wszystkim przypadnie do gustu – jest jedn膮 z najwa偶niejszych pozycji dotycz膮cych tego kraju, jakie wydano na 艣wiecie. Szczeg贸lnie cenna jest w niej analiza okresu rz膮d贸w dynastii Pahlavich – pozbawiona anegdot, jednak wype艂niona wa偶nymi informacjami, pokazuj膮cymi mechanizmy narastania spo艂ecznego buntu, kt贸ry zaowocowa艂 w ko艅cu wybuchem rewolucji. Ponadto, waga ksi膮偶ki Keddie przewrotnie polega na tym, 偶e w 艣wiecie zachodnim, szczeg贸lnie w USA, jest to podstawowa lektura dla naukowc贸w i analityk贸w, kt贸rzy kreuj膮 pewien obraz tego kraju w polityce ameryka艅skiej. I cho膰 napisano ju偶 kilka innych ksi膮偶ek o tych czasach – nie licz膮c obszernej biblioteczki wspomnie艅 przer贸偶nych dygnitarzy z czas贸w dynastii Pahlavich – „Wsp贸艂czesny Iran” w swej ch艂odnej statystycznej analizie wydaje si臋 by膰 najbardziej miarodajny. Wszystkim wi臋c, kt贸rzy poszukuj膮 informacji o Iranie nie tylko dla b艂yskotliwej anegdoty trzeba t臋 pozycj臋 poleci膰.
(mj)
Oczywi艣cie, „Wsp贸艂czesny Iran” ma prost膮, chronologiczn膮 budow臋. W stosunkowo kr贸tkich pierwszych rozdzia艂ach om贸wione s膮 okresy do 1800 r., XIX w. i rz膮dy dynastii Kad偶ar贸w, a wreszcie dramatyczne wydarzenia z lat 1890-1914 (tzw. protest tytoniowy i rewolucja konstytucyjna).
Nieco bardziej szczeg贸艂owo przedstawiona zosta艂a epoka Rezy-szacha, pierwszego w艂adcy z dynastii Pahlavich, kt贸ry przej膮艂 rz膮dy z r膮k Kad偶ar贸w w latach I wojny 艣wiatowej i przez 27 lat rz膮dzi艂 Iranem, pr贸buj膮c modernizowa膰 kraj metodami si艂owymi, gasz膮c kolejne plemienne powstania i nawi膮zuj膮c kolejne sojusze, m.in. z Turcj膮 Ataturka czy III Rzesz膮. Autorka, opieraj膮c si臋 na charakterystycznych cechach wprowadzanych przez Rez臋-szacha zmian, wyodr臋bni艂a trzy podrozdzia艂y „czasowe” (1914-21, 1921-25, 1925-41).
Znacznie szerzej Keddie pisze jednak o epoce nast臋pcy Rezy-szacha, Mohammada Rezy Pahlaviego. Wyniesiony do w艂adzy w latach II wojny 艣wiatowej przez aliant贸w (kt贸rzy nie ufali zbyt bliskiemu Berlinowi Rezie-szachowi) m艂ody Pahlavi przez pierwsz膮 dekad臋 swoich rz膮d贸w skupi艂 si臋 na celebrowaniu swojej w艂adzy, stopniowo zreszt膮 trac膮c kolejne jej przycz贸艂ki. W 1951 r. demokratyczne wybory do Mad偶lesu wynios艂y na stanowisko premiera charyzmatycznego nacjonalist臋 – Mohammada Mossadeqa, kt贸ry pozostawi艂 szachowi iluzoryczn膮 w艂adz臋, a sam podj膮艂 pr贸b臋 usamodzielnienia kraju i gospodarki, m.in. nacjonalizuj膮c przemys艂 naftowy po d艂ugim sporze z Anglo-Iranian Oil Company (AIOC, dzisiejsze British Petroleum). Dla Londynu taki cios by艂 nie do przyj臋cia – dwa lata po obj臋ciu w艂adzy przez Mossadeka na gor膮c膮 pro艣b臋 Brytyjczyk贸w, ameryka艅sk膮 CIA obali艂a rz膮d Mossadeka.
To wyznaczy艂o kres epoki stopniowej demokratyzacji Iranu. Powr贸ciwszy do w艂adzy Mohammad Reza Szach postanowi艂 nie pope艂ni膰 ju偶 podobnego b艂臋du. Lata 1953-77, opisane w osobnym rozdziale, to okres dyktatury szacha, opartej na s艂u偶bach bezpiecze艅stwa, armii i coraz liczniejszej biurokracji. Je艣li z „Szachinszacha” Kapu艣ci艅skiego mo偶emy zaczerpn膮膰 opis szalonych inwestycji w艂adcy, gwa艂townej modernizacji i b艂yskawicznych przemian spo艂ecznych, jakie forsowa艂 Pahlavi – to u Keddie znajdziemy dok艂adne wyliczenia, dane statystyczne, wyniki bada艅 opinii itp.
Osobny rozdzia艂 stanowi opis wsp贸艂czesnej ira艅skiej my艣li politycznej, XX-wiecznych 艣rodowisk intelektualnych i literackich oraz tzw. my艣li szyickiej, czyli dysput tocz膮cych si臋 w艣r贸d intelektualist贸w, poszukuj膮cych rozwi膮za艅 problem贸w spo艂eczno-politycznych w szyizmie.
Sama rewolucja – jako wydarzenia z gor膮cej jesieni 1978 r. i wiosny 1979 r. – zosta艂a tu potraktowana dosy膰 zdawkowo. W por贸wnaniu do pierwszego i kolejnych wyda艅, „Wsp贸艂czesny Iran” zosta艂 wzbogacony o kilka aktualizacji: rozdzia艂 o dekadzie rz膮d贸w Chomeiniego (1979-1989) oraz o przemianach, jakie nast膮pi艂y w ci膮gu kilkunastu lat po jego 艣mierci. Dodatkowo na samym ko艅cu pracy znalaz艂a si臋 aktualizacja wydarze艅 datowana na grudzie艅 2005 r.
Prac臋 zamyka jednak obszerny rozdzia艂 przedstawiaj膮cy spo艂ecze艅stwo „czasu rewolucji”. Keddie pokazuje w nim zar贸wno sytuacj臋 socjaln膮 Ira艅czyk贸w (np. system edukacyjny czy opiek臋 zdrowotn膮), jak i 偶ycie rodzinne, przegl膮d najwa偶niejszych tw贸rc贸w kultury, najnowsze trendy intelektualne, sytuacj臋 mniejszo艣ci...
Opracowanie dope艂niaj膮 oczywi艣cie bibliografia oraz indeksy – rzeczowy i osobowy. Na poszczeg贸lnych kartach ksi膮偶ki znajdziemy oczywi艣cie zdj臋cia i mapy Iranu.
„Wsp贸艂czesny Iran” – cho膰 nie jest ksi膮偶k膮 艂atw膮 w lekturze, a wi臋c nie wszystkim przypadnie do gustu – jest jedn膮 z najwa偶niejszych pozycji dotycz膮cych tego kraju, jakie wydano na 艣wiecie. Szczeg贸lnie cenna jest w niej analiza okresu rz膮d贸w dynastii Pahlavich – pozbawiona anegdot, jednak wype艂niona wa偶nymi informacjami, pokazuj膮cymi mechanizmy narastania spo艂ecznego buntu, kt贸ry zaowocowa艂 w ko艅cu wybuchem rewolucji. Ponadto, waga ksi膮偶ki Keddie przewrotnie polega na tym, 偶e w 艣wiecie zachodnim, szczeg贸lnie w USA, jest to podstawowa lektura dla naukowc贸w i analityk贸w, kt贸rzy kreuj膮 pewien obraz tego kraju w polityce ameryka艅skiej. I cho膰 napisano ju偶 kilka innych ksi膮偶ek o tych czasach – nie licz膮c obszernej biblioteczki wspomnie艅 przer贸偶nych dygnitarzy z czas贸w dynastii Pahlavich – „Wsp贸艂czesny Iran” w swej ch艂odnej statystycznej analizie wydaje si臋 by膰 najbardziej miarodajny. Wszystkim wi臋c, kt贸rzy poszukuj膮 informacji o Iranie nie tylko dla b艂yskotliwej anegdoty trzeba t臋 pozycj臋 poleci膰.
(mj)