W pierwszej – i dosyć krĂłtkiej – części autor wprowadza czytelnikĂłw w pierwsze lata istnienia rumuńskiego ruchu komunistycznego. Począwszy od drugiej wojny światowej powstawały pierwsze lewicowe partie, wśrĂłd ktĂłrych z czasem prym zaczęła wieść partia komunistyczna. Lata II wojny światowej i wkroczenie Armii Czerwonej do Rumunii utorowały komunistom drogę do władzy – podobnie jak w innych krajach Europy Środkowo-Wschodniej. Na kilkunastu stronach Burakowski streszcza wydarzenia, jakie miały miejsce w czasie pierwszych dwudziestu lat rządĂłw rumuńskich komunistĂłw – aĹź po tajemniczą śmierć niekwestionowanego przywĂłdcy z tamtej epoki Gheorghe Gheorghiu-Deja.

Ten fragment pracy zamykają dwa podrozdziały, z ktĂłrych pierwszy jest krĂłtką charakterystyką wczesnej kariery Ceausescu w aparacie partyjnym, natomiast drugi – rozbudowaną relacją z wyboru tego działacza na I sekretarza rumuńskiej partii komunistycznej, zawierającą m.in. obszerne cytaty ze wspomnień wysoko postawionych aparatczykĂłw z tego okresu.

Druga, doskonale zdokumentowana część pracy pokazuje, jakimi metodami Ceausescu budował swoją dyktaturę. Na fali odprężenia politycznego, jakie zapanowało w Rumunii w połowie lat 60., naród spoglądał na nowe kierownictwo z wielką nadzieją. Okazję, jaką stwarzała ta popularność, nowy lider wykorzystał do przeprowadzenia szeroko zakrojonej czystki wśród starej gwardii działaczy powiązanych z Gheorghiu-Dejem (podobne akcje miały się jeszcze powtarzać). Wkrótce podobny los spotkał potencjalnych konkurentów do władzy bliższych pokoleniowo nowemu sekretarzowi.

Innym waĹźnym elementem polityki w tych latach była kontynuacja uniezaleĹźniania Bukaresztu od Moskwy. Choć dystansowanie się od Związku Radzieckiego nie było pomysłem Ceausescu (jak czasem się dziś twierdzi), tylko jego poprzednikĂłw, to właśnie nowy przywĂłdca kraju zaczął w bardziej otwarty sposĂłb występować w drugiej połowie lat 60. przeciw decyzjom Moskwy (pierwszą okazją była wojna sześciodniowa na Bliskim Wschodzie, kiedy to Bukareszt otwarcie poparł Izrael). Z drugiej strony, autor silnie podkreśla, Ĺźe to w Moskwie podjęto decyzję o tym, Ĺźe Rumunia nie będzie uczestniczyć w inwazji na Czechosłowację, a demonstracyjne poparcie Bukaresztu dla Pragi w czasie poprzedzającym inwazję 1968 roku nie było tak jednoznaczne, jak zwykło się uwaĹźać. Skądinąd wraĹźenie, jakie inwazja wywarła na Bukareszcie, było wielkie – i odsunięcie się Rumunii od reszty krajĂłw bloku wschodniego nie podlegało kwestii. Doprowadziło ono ponadto do zbliĹźenia między Rumunią a Chinami na początku lat 70.

Sojusz z Pekinem wywarł teĹź niebagatelny wpływ na styl władzy Ceausescu. Stopniowo narastający kult wodza, pomysły na „małe rewolucje kulturalne”, zaostrzanie represji wobec „nieprawomyślnych” rodakĂłw i społeczeństwa w ogĂłle – wszystkie te zmiany nastąpiły w pierwszej połowie lat 70. Ugruntowanie dyktatury nastąpiło ostatecznie w 1974 r., wraz z szeregiem zmian formalnych w partii i strukturach władzy. Przez następne piętnaście lat reĹźim miał się trzymać mocno i stopniowo deformować się w jedną z najbardziej absurdalnych dyktatur świata, pogrążając państwo w kompletnej gospodarczej i społecznej stagnacji.

TejĹźe stagnacji poświęcona jest kolejna część książki. Ten rozdział to historia prĂłb zarządzania krajem i kulejącą gospodarką, eliminowania opozycji – tak dysydentĂłw, jak i wewnątrzpartyjnej – oraz coraz dalej idącej kontroli słuĹźb bezpieczeństwa nad społeczeństwem. Kilkudziesięciostronicowy fragment tej części pracy poświęcony jest załamaniu gospodarczemu z lat 1978-81. Autor odnotowuje teĹź niezbyt udane prĂłby reformowania kraju w latach 1981-82. Kolejne lata upłynęły przywĂłdcy – i jego Ĺźonie, ktĂłrej kult funkcjonował rĂłwnolegle do kultu Nicolae – na trwaniu u władzy. Ostateczny cios miał nadejść z zewnątrz.

Było nim dojście do władzy w ZSRR ekipy Michaiła Gorbaczowa. Ostatnie cztery lata rumuńskiego reżimu to próba udawania, że na świecie nie zachodzą zmiany. Jednak toczące się wówczas negocjacje między Moskwą a Waszyngtonem wywołały w całym bloku wschodnim efekt lawiny. Choć władze Rumunii uporczywie starały się nie dostrzegać, że dotychczasowa forma dyktatury zaczyna się sypać, a Rumuni coraz częściej uciekają się do protestów, zaczął się proces upadku. Ceausescu potrafił już reagować na wydarzenia wyłącznie zaostrzaniem represji. Od początku 1989 roku splot protestów i następujących po nich fal aresztowań jedynie nabierał dynamiki. Jednocześnie władze nie były w stanie zablokować informacji o przemianach zachodzących w innych krajach bloku. Ukoronowaniem było obalenie reżimu w grudniu 1989 r.

Dramatyczne wydarzenia, jakie miały miejsce między 2 a 22 grudnia zostały tu opisane niemal godzina po godzinie. Autor nie odnosi się tu do rozmaitych teorii spisku, które do dziś są popularne w Rumunii (mówiących m.in. o spisku wojskowych, o tajemniczych zgonach osób, które brały w nich udział itp.). Raczej, bazując na zachowanych relacjach przedstawia sucho rozwój sytuacji oraz kontekst międzynarodowy. W chwili rozstrzelania Ceausescu i jego żony kończy się historia dyktatury. Wydarzenia, które miały miejsce później, autor jedynie pokrótce streścił na kilku ostatnich stronach książki.

WaĹźnym elementem „Geniusza Karpat” są dodatki do treści książki. WśrĂłd nich znalazły się Ĺźyciorysy waĹźniejszych rumuńskich działaczy komunistycznych, obszerna bibliografia (w olbrzymiej mierze odwołująca się do dzieł autorĂłw rumuńskich), indeks osĂłb oraz wykaz skrĂłtĂłw.

„Geniusz Karpat” to najbardziej wnikliwa analiza dyktatury Ceausescu, jaka trafiła w ręce polskiego czytelnika (obok wydanej kilka lat temu biografii dyktatora piĂłra Pavla Campeanu). Tym cenniejsza, Ĺźe w języku polskim dotychczas wydano niewiele pozycji poświęconych najnowszej historii tego kraju. Dlatego teĹź powinna to być lektura obowiązkowa dla historykĂłw i politologĂłw, zajmujących się historią najnowszą, zimną wojną, krajami bloku wschodniego oraz Bałkanami Wschodnimi. Inna sprawa, Ĺźe absurdy i dzieje walki o władzę w rumuńskim aparacie komunistycznym tworzą scenariusz, ktĂłry moĹźe wciągnąć wielu czytelnikĂłw na co dzień nie interesujących się tego typu sprawami...

Polecamy.

(mj)