Timothy Snyder to profesor historii na Yale University, specjalista w dziedzinie dziejĂłw Europy Środkowo-Wschodniej i autor kilku książek dokumentujących historię naszego regionu. „Tajna wojna...” to druga z nich, ukazująca się w języku polskim. I bardzo dobrze, Ĺźe tak się dzieje, bo Snyder jest niewątpliwie doskonałym historykiem, a historię Henryka JĂłzewskiego trudno byłoby znaleźć w książkach polskich autorĂłw. Na dodatek tak napisaną! Wygląda na to, Ĺźe wkrĂłtce Snyder moĹźe się w Polsce cieszyć statusem podobnym do tego, jaki ma Norman Davies...

Po przewrocie majowym Piłsudski wypowiedział Moskwie cichą, szpiegowską wojnę. Za pomocą sieci zaufanych ludzi, w znacznej części mających korzenie na Ukrainie, postanowił zaprojektować i zbudować tam siatkę szpiegowską, ktĂłra miałaby nie tylko dostarczać informacji o Związku Radzieckim, ale teĹź podsycać ukraińskie pragnienie o niepodległości i w ten sposĂłb osłabiać władcĂłw Kremla. Na czele tej struktury stanął Henryk JĂłzewski, bliski Komendantowi wojewoda wołyński, działacz polityczny, prywatnie – malarz.

„Malarz ułoĹźył się na pryczy. Był wrzesień 1953 roku. Osadzony w komunistycznym więzieniu Henryk JĂłzewski był, jak do tej pory, zadowolony ze swojej postawy”... Tak zaczyna się ta książka – i ten sposĂłb narracji ma w niej dominować, sprawiając, Ĺźe czyta się ją niemal jak powieść. Ale autor budował ją na bazie historycznych ĹşrĂłdeł: pamiętnikĂłw bohatera, protokołów przesłuchań, przedwojennych akt zachowanych w archiwach zaangaĹźowanych w tę rozgrywkę państw, wspomnień innych więźniĂłw z kazamatĂłw UB.

Józewski wychował się na Kresach. Konspirował przeciw carskiej Rosji, potem brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej. Na początku lat 20., niezbyt zadowolony z jej wyniku, ale też rozczarowany tłamszącą mniejszości narodowe polityką pierwszych rządów II RP, znalazł się na marginesie polityki. Szansę na zmianę dostrzegł w przewrocie majowym i objęciu władzy przez marszałka Piłsudskiego. Operacja, jaką zaprojektowało środowisko, w którym działał, obejmowała zarówno wzmocnienie kręgów ukraińskich w Polsce, jak i stworzenie siatki szpiegowskiej na sowieckiej Ukrainie.

Na początku ambicje były wielkie: zbieranie informacji, ale teĹź wsparcie dla niepodległościowych środowisk na Ukrainie, ktĂłre w załoĹźeniu mogło – a nawet miało – doprowadzić do niepodległości tej republiki. O tym opowiada pierwsza, najobszerniejsza, część książki. Druga koncentruje się na fiasku projektu: zarĂłwno zaostrzenie kursu Stalina wobec Ukrainy i narodĂłw z zachodniej części ZSRR, Wielki Głód na Ukrainie i fala represji przeciw tamtejszym Polakom, jak i śmierć Piłsudskiego – sprawiły, Ĺźe JĂłzewski pozostał osamotniony w polskiej polityce. Na dodatek realnie umocnione środowiska ukraińskie w Polsce zaczęły być postrzegane jako zagroĹźenie. Do tego wszystkiego wielkimi krokami nadciągała II wojna światowa. W trzeciej części „Tajnej wojny” opisane zaś zostały losy JĂłzewskiego w latach 1939-1953: czternastoletnie Ĺźycie w konspiracji i ukryciu, zakończone aresztowaniem przez bezpiekę w marcu 1953 r., tuĹź przed śmiercią Stalina.

Atutem książki Snydera jest nie tylko drobiazgowo skonstruowana biografia JĂłzewskiego, ale teĹź międzynarodowy kontekst wydarzeń: od antykomunistycznego ruchu prometejskiego, przez sytuację na Ukrainie i pozostającym w granicach Polski Wołyniu, opis ukraińskich środowisk narodowych, ktĂłre kojarzyć zwykliśmy niemal jedynie z Petlurą czy innymi profaszystowskimi przywĂłdcami, po nawet – los narodĂłw tureckich pod rządami Moskwy widziany oczyma Istambułu.

Dla Józewskiego wojna trwała siedemnaście lat. Skończyła się, gdy w 1956 roku wyszedł z więzienia. Przeżył i przez następne kilkanaście lat koncentrował się na malarstwie. Całe szczęście, że przynajmniej po kolejnych kilkudziesięciu latach jego historia może ujrzeć światło dzienne.

„Tajna wojna” to książka z tego gatunku, ktĂłry rozbudza zainteresowanie historią. Skrupulatnie zdokumentowane, porywająco napisane i ujawniające wiele faktĂłw znanych wyłącznie w kręgach historykĂłw dzieło. Polecamy!

(mj)