Victor Sebestyen – brytyjski dziennikarz węgierskiego pochodzenia, znany w Polsce m.in. z książki „Dwanaście dni” poświęconej powstaniu na Węgrzech w 1956 r. – podsumowuje w tym opasłym tomie proces upadku komunizmu. Z pasją dziennikarza, naocznego świadka wielu opisanych w książce wydarzeń i z historyczną wiedzą zaczerpniętą z archiwów amerykańskich, rosyjskich i niemieckich wybiera najwaĹźniejsze akty tego dramatu i tworzy klarowną, atrakcyjną dla wszystkich czytelników opowieść.

W pierwszych rozdziałach książki Sebestyen prezentuje doskonale znane polskiemu czytelnikowi wydarzenia – wybór papieĹźa z Polski, powstanie Solidarności i wprowadzenie stanu wojennego. Tu najciekawsze fragmenty tekstu odnoszą się do reakcji Kremla na wydarzenia w Polsce. Kwestię odpowiedzialności generała Wojciecha Jaruzelskiego za stan wojenny i potencjalną groĹşbę interwencji Moskwy autor rozstrzyga krótko: nie było takiej moĹźliwości. Rosjanie wręcz odmówili prośbom Warszawy o interwencję.

Kilkadziesiąt stron póĹşniej autor przenosi jednak czytelnika na drugi koniec świata – do Afganistanu. Klęsce radzieckiej armii pod Hindukuszem Sebestyen przypisuje równie istotne znaczenie dla upadku komunizmu, co wydarzeniom w Polsce. Dlatego teĹź „afgański wątek” w pracy Sebestyena powraca kilkakrotnie – aĹź po dzień wyjścia Armii Czerwonej z tego rozpadającego się środkowoazjatyckiego kraju.

Z kolei w 1982 r. najwaĹźniejsze były wydarzenia w Czechosłowacji, gdzie reĹźim rozpoczął rozprawę z opozycją skupioną m.in. wokół środowisk artystycznych – jak pisarz Vaclav Havel czy awangardowa grupa rockowa The Plastic People of the Universe.

Rok póĹşniej świat stanął na krawędzi wojny jądrowej – choć w przeciwieństwie do kryzysu kubańskiego, ten konflikt rozgrywał się w zaciszu gabinetów Białego Domu i Kremla. W tym miejscu Sebestyen poświęca interesujące fragmenty jednemu z najmniej znanych radzieckich przywódców Jurijowi Andropowowi. To właśnie z powodu jego paranoicznych „wizji” wojny atomowej, w Moskwie pod koniec 1983 r. zapanowała panika, która błyskawicznie przerodziła się w nabrzmiewający konflikt. Obawy Kremla potwierdziły rozgrywające się jednocześnie bezprecedensowe manewry wojskowe NATO. I dopiero niebywale ostre reakcje Rosjan na te ćwiczenia uświadomiły Amerykanom, jak bardzo bali się Rosjanie – i jak niewiele trzeba, by wywołać globalną wojnę. To wydarzenie odmieniło prezydenta USA Ronalda Reagana – konkluduje Sebestyen. – Z jastrzębia stał się on wówczas pojednawczym mężem stanu.

Wiosną 1985 roku miało miejsce wydarzenie kluczowe dla całego procesu. Na czele ZSRR stanął 54-letni wtedy Michaił Siergiejewicz Gorbaczow. Autor obszernie opisuje zarówno nowego „czerwonego cara”, jak i okoliczności jego wyboru oraz niepewną jeszcze reakcję Zachodu.

Sebestyen nie pozostawia jednak wątpliwości, Ĺźe nowy pan Kremla obejmował w posiadanie imperium, które nie chciało się zmieniać. Z kolejnych stron książki dowiadujemy się, Ĺźe władze NRD w tym samym czasie planowały rozszerzać i usprawniać system inwigilacji Niemców ze Wschodu, choć jednocześnie – co moĹźe zaskoczyć wielu czytelników – z czasem okazały się być teĹź wyjątkiem w całym bloku wschodnim: w NRD nie było takich problemów z zaopatrzeniem, jak w innych krajach, a Sebestyen podkreśla teĹź wysoki poziom NRD-owskiej edukacji. Dla kontrastu Rumunia znajdowała się w skrajnie odmiennej sytuacji – w kraju panowała powszechna bieda, racjonowano Ĺźywność, panował powszechny terror bezpieki nieporównywalny nawet do NRD czy Polski lat stanu wojennego. A 26 stycznia, dzień urodzin Twórcy Epoki Bezprecedensowej Odbudowy – jak propaganda nazywała wtedy Nicolae Ceausescu – był najwaĹźniejszym świętem w kalendarzu, obchodzonym z pompą większą niĹź rocznice końca II wojny Światowej, rewolucji czy 1 Maja.

Zmiany były więc konieczne, co do tego Moskwa nie miała wątpliwości. W 1986 r. Rosjanie mieli juĹź jasność, Ĺźe wojny w Afganistanie nie da się wygrać, a reformy są konieczne. Na laboratorium wewnętrznych zmian wybrano Węgry, i tak słynące juĹź z łagodnej, „gulaszowej” wersji komunizmu. Na szczeblu światowym Gorbaczow zainicjował z kolei dialog z Reaganem, który przerodził się z czasem w negocjacje dwóch darzących się wzajemnym szacunkiem polityków. Impetu nadała im katastrofa elektrowni w Czernobylu, której Sebestyen poświęcił osobny rozdział.

W 1987 r. wydarzenia nabierały dynamiki. Autor „Rewolucji 1989” opisuje czystki etniczne w Bułgarii, incydent z niezauwaĹźonym przez wojskowych przelotem 19-letniego amatora lotnictwa Matthiasa Rusta i jego lądowaniem na Placu Czerwonym, wizytę Ericha Honeckera w Niemczech Zachodnich, chylenie się ku upadkowi starzejących się przywódców Węgier, Czechosłowacji i Polski – i wreszcie wybory prezydenckie w USA jesienią 1988 r., po których do Bialego Domu wprowadził się George Bush.

W tym momencie proces przemian: odprężenia w relacjach z Zachodem, degrengolady podstarzałych reĹźimów i coraz większej śmiałości opozycji osiągnął fazę, w której odwrócić mogły go tylko radykalne, brutalne działania. A na te nie było przyzwolenia.

Rok 1989 zaczął się od słabo w Polsce znanych wydarzeń na granicy między Rumunią a Węgrami. Oba kraje znalazły się na krawędzi nie tyle wojny, ile bardzo powaĹźnego kryzysu – na tle zarówno etnicznym, jak i bieżącej polityki (Bukareszt próbował uniemoĹźliwić Rumunom wyjazd z kraju). Z kolei czeska bezpieka zaczęła rozpędzać demonstracje opozycji, a straĹź graniczna NRD znowu strzelała do ludzi próbujących sforsować granicę z Zachodem.

Jednocześnie jednak, kiedy w większości krajów komunistycznych opozycja znalazła się w defensywie, w Polsce sytuacja była odwrotna. Generał Jaruzelski nie znalazł innego wyjścia, jak cofnąć się i rozpocząć rozmowy z Solidarnością. Gdy w Warszawie zaczynały się negocjacje przy Okrągłym Stole, przez Most PrzyjaĹşni na trasie na Termez przejeĹźdĹźali ostatni radzieccy Ĺźołnierze, a generał Borys Gromow szykował się do demonstracyjnego wymaszerowania z Afganistanu jako ostatni radziecki wojskowy w tym kraju.

Te właśnie wydarzenia, wraz ze słabnącą kontrolą granic bloku wschodniego – i korzystającymi z tego setkami „turystów” – dokonały dzieła. Jeszcze zanim w Polsce odbyły się pierwsze częściowo wolne wybory do Sejmu, w maju w Niemczech miały miejsce wybory lokalne. Choć wynik 98,6 proc. na korzyść partii komunistycznych stanowił rytuał, tym razem Niemcy ze Wschodu stawili opór: wyjątkowo wielu z nich głosowało przeciw komunistom, przy okazji zebrano teĹź niemało dowodów fałszerstwa. Choć władze próbowały wytłumić głosy oburzenia, fala doniesień o manipulacjach dotarła do mediów zachodnioniemieckich. Niecały miesiąc póĹşniej, 4 czerwca, opozycja w Polsce odniosła miaĹźdżące zwycięstwo nad partią komunistyczną.

Kolejnych wydarzeń nie dało się juĹź powstrzymać. Na Węgrzech pogrzeb niegdysiejszego przywódcy powstania z 1956 r. Imre Nagya zamienił się gigantyczną demonstrację, w Polsce prezydent USA musiał przekonywać generała Jaruzelskiego, by ten nie rezygnował z prezydentury, Węgry otwierały granice z Zachodem. W tej części pracy Sebesteyn nie mógł uniknąć powtarzania wielu informacji, które znamy juĹź z dziesiątków publikowanych na kolejne rocznice artykułów wspomnieniowych – dlatego raz jeszcze moĹźemy przeczytać o sformowaniu gabinetu Tadeusza Mazowieckiego, czy splocie wydarzeń i decyzji, które doprowadziły ostatecznie do obalenia muru berlińskiego. Ukoronowaniem tego procesu była aksamitna rewolucja w Czechosłowacji. Skądinąd, najciekawsze fragmenty tej części pracy to te, w których autor odwołuje się do własnych wspomnień z podróĹźy po Niemczech i Węgrzech, opisuje ostatnie dni władzy Ericha Honeckera i upadek reĹźimu Ĺťiwkowa w Bułgarii.

Finał „Rewolucji 1989” ma miejsce w Watykanie. Tam 1 grudnia 1989 r. spotkali się papieĹź Jan Paweł II i Michaił Gorbaczow. W chwili, gdy podawali sobie ręce, komunizm w Europie Środkowej właściwie juĹź nie istniał.

Książka Sebestyena niewątpliwie kierowana jest do jak najszerszego grona czytelników, przede wszystkim na Zachodzie. Autor dba więc o to, by język był barwny, tekst skrzył się anegdotami, a cały wywód był klarowny i zrozumiały równieĹź dla tych, którzy siadają do lektury, nie mając większej wiedzy o realiach i historii komunizmu w Europie Środkowej.

Dlatego teĹź trudno zestawiać „Rewolucję 1989” z pracami takimi jak np. „Zimna wojna” Johna Lewisa Gaddisa. Zdecydowanie bliĹźej jej do wydanego rok wcześniej zbioru reportaĹźów „W Europie” Geerta Maka, czy „Historii na gorąco” Timothy’ego Gartona Asha. Ale nie oznacza to, Ĺźe specjaliści nie znajdą tu nic dla siebie – warto sięgnąć po tę pracę choćby dla co najmniej kilkudziesięciu mało znanych anegdot umieszczonych na kartach „Rewolucji 1989”, czy dla fragmentów poświęconych sytuacji w Bułgarii – najmniej opisanemu w dostępnej w języku polskim literaturze państwu komunistycznemu. Na marginesie trzeba jednak teĹź wspomnieć, Ĺźe autor całkowicie pominął wydarzenia w Jugosławii i Albanii.

(mj)