Zarówno Newton, jak Scharf to utytułowani prawnicy, z doświadczeniem zarówno teoretyków i uznanych autorytetów w zakresie prawa, jak i szanowanych praktyków. Pierwszy z nich był radcą prawnym Irackiego Trybunału Narodowego w latach 2006-2007; drugi w latach 2004-2005 szkolił sędziów tego trybunału. Obaj m.in. współtworzyli regulamin Trybunału.

Ich najwaĹźniejszym zadaniem w Iraku było przygotowanie tamtejszych prawników do „procesu stulecia” – sprawiedliwego (lub mającego przynajmniej jak najwięcej wspólnego ze sprawiedliwością) osądzenia irackiego dyktatora. Zadanie to z wielu powodów było trudne: niewątpliwie świat pamiętał problemy z osądzeniem zbrodniarzy z Bałkanów, a zwłaszcza uchodzący za poraĹźkę proces Slobodana Miloszevicia. Powszechnie obawiano się, Ĺźe proces Saddama przekształci się teĹź w wendettę jego niedoszłych ofiar, szczególnie dominujących w Iraku szyitów, dokonującą się przy akceptacji Waszyngtonu. Do tego wszystkiego, wielu Irakijczyków – równieĹź niektórzy opozycjoniści – była przekonana, Ĺźe Saddam nie ponosił odpowiedzialności za większość zarzucanych mu zbrodni. Winę przypisywali oni najbrutalniejszemu z siepaczy reĹźimu, słynnemu Chemicznemu Alemu.

Przyszłość miała pokazać, Ĺźe przynajmniej część obaw się potwierdziła. Poza błędami postępowania procesowego doszło m.in. do zamachów na adwokatów dyktatora, a sam zapis egzekucji dokonanej w dniu szyickiego święta, w atmosferze linczu wzbudził na świecie olbrzymie kontrowersje. Z drugiej jednak strony, proces Saddama budził tak wiele kontrowersji, gdyĹź chodziło o postać, która w oczach świata uchodziła za niemal wcielenie zła – toczące się wcześniej i póĹşniej procesy dygnitarzy reĹźimu zakończyły się podobnymi wyrokami (niemal jednocześnie z publikacją „Procesu i egzekucji” w Polsce powieszony został Chemiczny Ali), jednak Ĺźaden z nich nie wzbudził takich emocji i nikt teĹź nie kwestionował ich zgodności z prawem.

Celem tej książki nie jest jednak tworzenie interpretacji, czy wpisywanie procesu Saddama w jakiś szerszy kontekst. Newton i Scharf postanowili przede wszystkim zrelacjonować proces.

Ich narracja zaczyna się w momencie obalenia reĹźimu w kwietniu 2003 roku. Ponad pół roku trwała obława na ukrywającego się dyktatora, którego przez te miesiące niektórzy uwaĹźali za realnego przywódcę antyamerykańskiej rebelii. Jednocześnie jednak wśród Irakijczyków narastała chęć rozliczenia (a moĹźe zemsty) dyktatora. Ĺťeby do pewnego stopnia zilustrować przyczyny tego pragnienia autorzy jeden z rozdziałów poświęcają na to, by zapoznać czytelników ze skalą i charakterem represji, jakie spadały na Irakijczyków w ciągu kilkudziesięciu lat rządów partii Baas – ze szczególnym uwzględnieniem masakry w wiosce DudĹźail w 1982 r., wydarzeń, które pozwoliły sędziom Trybunału skazać go prawie ćwierć wieku póĹşniej na śmierć.

Dlatego, gdy w grudniu 2003 roku amerykańscy Ĺźołnierze wyciągali zarośniętego dyktatora z jamy pod połoĹźoną na odludziu farmą, przygotowania do procesu ruszyły pełną parą. Newton i Scharf – do pewnego stopnia ojcowie Irackiego Trybunału Narodowego – opisują okoliczności powstania tej instytucji oraz najwaĹźniejszych prawników, jacy zasiedli w jej władzach i mieli wkrótce sądzić byłego dyktatora. Zwracają uwagę na rolę, jaką odegrali Amerykanie w powołaniu Trybunału do Ĺźycia, negocjacje co do statutu instytucji, dyskusje nad moĹźliwą fuzją róĹźnych rozwiązań prawnych, zaczerpniętych z prawa irackiego i międzynarodowego...

Z podobną uwagą autorzy odnoszą się do problemów, przed jakimi stała prokuratura: konieczności udowodnienia Saddamowi zbrodni o gigantycznej, rzadko spotykanej skali – których dyktator nie dokonywał przecieĹź własnymi rękami, a zarazem dbał o to, by nie pozostał Ĺźaden udokumentowany rozkaz. W tym rozdziale zresztą najciekawsza część poświęcona jest temu, jak stopniowo dochodzono do wniosku, Ĺźe podstawą oskarĹźenia powinna się stać masakra w DudĹźail.

Osobny fragment pracy poświęcony został błędom procesowym oraz przeróĹźnym kwestiom, które zakłócały przebieg sprawy. Choćby surrealistyczny problem z łapaczami kotów, którzy musieli zawsze terminowo wykonać swoją robotę. Powód? Rebelianci nierzadko wypuszczali przed swoimi atakami koty, by dezorientowały i rozdraĹźniały psy wykorzystywane do szukania ukrytych bomb-pułapek. Stąd bez łapaczy kotów bezpieczeństwo rozpraw nie było pełne.

Ale poza bezpieczeństwem były teĹź i inne problemy. Wpadki i niedociągnięcia personalne, wzajemne prowokacje i obelgi, jakie Saddam wymieniał z członkami składu sędziowskiego, uĹźywanie rozmaitych języków wprowadzające chaos pojęciowy w trakcie rozpraw, zarzuty o upolitycznienie procesu... Autorzy nie odpuszczają teĹź drugiej stronie, pisząc, Ĺźe proces przejdzie do historii jako „najbrudniejszy” w dziejach prawa. Dyskredytacja sędziów, przerywanie świadkom, polityczne przedstawienia, demonstracyjne opuszczanie sali, bojkoty i strajki głodowe – takich sztuczek uĹźywali adwokaci Saddama.

Całokształt tego przedstawienia moĹźemy poznać z kilkudziesięciostronicowego zapisu procesu. 38 dni sądowej batalii zostały tam opisane z kronikarską skrupulatnością, najbarwniejszymi cytatami uczestników i krótkimi komentarzami dotyczącymi procedur. Z kolei rozprawa apelacyjna oraz kontrowersje wokół wyroku śmierci dla dyktatora zostały skomentowane w książce z ewidentnie prawniczym zacięciem. Do reporterskiego tonu autorzy powracają dopiero w plastycznym opisie egzekucji, korzystając z relacji świadków oraz nagrania z telefonu komórkowego, które w ciągu kilku raptem godzin po powieszeniu Saddama obiegło cały świat.

Newton i Scharf konkludują otwarcie: choć niedoskonały, proces był jednak triumfem prawa. Etykietkę „sądowego linczu” przyczepili mu raczej zwolennicy Saddama oraz organizacje praw człowieka, które – jak sugerują autorzy – wyolbrzymiły uchybienia postępowania. Oczywiście, ich opinię moĹźna kwestionować – w końcu naleĹźeli oni do głównych twórców Trybunału i trudno oczekiwać, Ĺźe odetną się od swojego dzieła. Jednak ich argumenty brzmią racjonalnie i z perspektywy czasu trzeba podkreślić, Ĺźe po egzekucji Saddama, gdy sprawa przestała budzić emocje, nikt nie zakwestionował końcowego rezultatu procesu, ani praworządności działań sędziów.

Prawnicze doświadczenie i wiedza, a takĹźe szereg odniesień do innych spraw tego typu (od Norymbergi po Trybunał Haski) połączone z na poły dziennikarskim zacięciem zaowocowały więc książką, która skierowana jest nie tylko do specjalistów w dziedzinie prawa międzynarodowego, ale teĹź wszystkich, którzy interesują się polityką międzynarodową. Opis reĹźimu Saddama, jaki wyłania się z relacji świadków oraz informacji umieszczonych przez autorów, będzie interesującym uzupełnieniem lektur o Iraku, jakie pojawiły się na półkach księgarni we wcześniejszych latach. UĹźyteczne mogą być teĹź dodatki: kalendarium wydarzeń, słownik terminów prawniczych i przypisy, zawierające odnośniki do interesujących lektur.

Interesująca książka – nie tylko dla specjalistów.

(mj)