Drakulić wydała swoją książkę długo po tym, jak wojna na Bałkanach przyciągała uwagę świata. Być może dlatego postanowiła otworzyć ją brykiem z jugosłowiańskiej historii. W dwóch otwierających ją rozdziałach znajdziemy eseje, opisujące pokrótce historię rozpadu Federacji Jugosłowiańskiej i dotykające spraw takich, jak pamięć historyczna i manipulowanie nią, skomplikowana historia narodów, którym przyszło budować po II wojnie światowej socjalistyczną Jugosławię itd. Niewątpliwie lata 90. docisnęły tylko pętlę, krępującą Serbów, Chorwatów i Bośniaków. Trybunał w Hadze, traktowany jako obiektywne forum oceny najnowszej historii Bałkanów mógłby nieco rozsądzić południowych Słowian. Ale tylko mógłby, bo jednocześnie autorka odnotowuje z rozczarowaniem, że siła narodowych mitów jest znacznie większa niż tony dokumentów, opisujących w administracyjny wręcz sposób zbrodnie, do jakich dopuściły się strony konfliktu...

Przez karty tej książki przewijają się ludzie odpowiedzialni za największe i najsłynniejsze zbrodnie tej wojny. Serbscy oprawcy z „obozĂłw koncentracyjnych” w kopalniach Omarska i Keraterm. Chorwaci, ktĂłrzy wymordowali i wypędzili nie-chorwacką ludność Gospicia, z bohaterem narodowym, generałem Mirko Noracem, na czele. Gwałciciele tysięcy kobiet z miasta Focza. Kilku prostych ludzi, jak DraĹźen Erdemović, Ĺźołnierz zmuszony do rozstrzelania setek ludzi podczas czystek etnicznych, ktĂłry jako jeden z pierwszych zgłosił się do Hagi i opowiedział o ludobĂłjstwie, jakiego był świadkiem i w jakim uczestniczył. Jak Goran Jelisić, „spokojny wędkarz” sprzed wojny, ktĂłry w maju 1992 roku zabił ponad stu więźniĂłw obozu w Brczku. I kilku tych z pierwszych stron gazet, o ktĂłrych pamięta dziś kaĹźdy konsument mediĂłw – Slobodan Miloszević, Ratko Mladić czy była prezydent Republiki Serbskiej w Bośni, Biljana Plavszić.

Portrety kreślone przez Drakulić dalece wykraczają poza zwykłą relację z sali sądowej, opis zachowania podsądnych czy zeznania świadkĂłw. Drakulić nieraz pokazuje teĹź dzisiejszą rzeczywistość, blisko powiązaną z latami wojny. W Chorwacji jednym z najsilniejszych lobby są organizacje weteranĂłw, a lewica pod przywĂłdztwem Ivicy Raczana (objęła władzę po śmierci chorwackiego demiurga wojny, Franjo Tudjmana) w niczym nie przyczyniła się do odsłonięcia mrocznych tajemnic najnowszej historii kraju. Dopiero proces mordercĂłw z miejscowości Gospić, toczący się nie w Hadze lecz w chorwackiej Rijece przyczynia się do rozliczenia „bohaterĂłw narodowych”.

Poza zbrodniami popełnionymi przez bohaterĂłw książki Drakulić pokazuje często rĂłwnieĹź ich Ĺźycie prywatne. W dwĂłch osobnych rozdziałach przedstawia nam związek Slobodana Miloszevicia i Miry Marković. Jego biurokratyzm i wyobcowanie, w połączeniu z jej żądzą władzy, skłonnością do zakulisowych gier i rządzenia Serbią stworzyły mieszankę wybuchową. RĂłwnie ciekawy jest rozdział poświęcony Ratko Mladiciowi, gdzie na rĂłwni autorka pokazuje jego charyzmę, mit „niebiańskiego bohatera”, a zarazem emocjonalną pustkę i kompletny brak empatii, rĂłwnieĹź wobec własnej rodziny.

Jak napisała Drakulić, przyczyną powstania dzieła była zwykłość, codzienność tych ludzi. PrĂłba dojścia zarĂłwno do przyczyn wybuchu tej wojny, jak i przyczyn przemiany „spokojnych wędkarzy” w okrutnych mordercĂłw. Czy to prĂłba udana? W pewnym sensie tak. Tych konkretnych ludzi autorka, jak się wydaje, zdiagnozowała trafnie...

Docierając do ostatnich kart książki czeka nas być moĹźe najbardziej wstrząsający rozdział. Opis aresztu w Scheveningen, gdzie przetrzymywani są podsądni Trybunału Haskiego. Tu kilkudziesięciu wysokiej rangi aresztantĂłw z róşnych krajĂłw byłej Jugosławii razem objada się posiłkami przygotowywanymi przez Rahima Ademiego, Chorwata albańskiego pochodzenia, oskarĹźonego o zbrodnie na ludności serbskiego w Krajinie. Serbowie, Chorwaci i Bośniacy zgodnie czytają gazety i książki, uczą się językĂłw i gry na instrumentach, oglądają filmy i mecze. Chodzą na masaĹźe i do psychologa. Harmonia niczym niegdyś w Jugosłowiańskiej Armii Ludowej. Ĺťadnych wyrzutĂłw, dyskusji, refleksji. Slobodana Miloszevicia zaczepił tylko... Serb, Goran Jelicić (książka powstała przed śmiercią Miloszevicia). Reszta odnosiła się do niego z szacunkiem – a po śmierci dyktatora wysmaĹźyła frapujący nekrolog, wychwalający jego przymioty i znaczenie w europejskiej historii.

Ta książka to fascynujący epilog wojny w Jugosławii. Warto ją przeczytać, tym bardziej, że autorka jest doskonałą pisarką i jej teksty chłonie się błyskawicznie. Polecamy.

(mj)