www.puls-swiata.subnet.pl
|
[ IRAN ] Bogdan Sk艂adanek „Historia Persji. Tom III – Od Safawid贸w do II wojny 艣wiatowej”, Wydawnictwo Akademickie DIALOG, Warszawa 2007
W trzecim tomie „Historii Persji” czytelnicy znajd膮 zarys dziej贸w wsp贸艂czesnego Iranu od czas贸w dynastii Safawid贸w, kt贸rzy obj臋li tron perski na pocz膮tku XV w., a偶 po czasy szacha Rezy Khana Pahlaviego i II wojn臋 艣wiatow膮.
Ponad po艂owa tej blisko 200-stronicowej pracy zosta艂a po艣wi臋cona czasom dynastii Safawid贸w. Autor przedstawia Persj臋 w momencie, gdy po okresie podboj贸w Tamerlana kraj znajduje si臋 w „rozsypce”. Wtedy to do w艂adzy doszed艂 wp艂ywowy r贸d Safawid贸w, dodatkowo umocowany w kr臋gu najwa偶niejszego z sufickich zakon贸w. Zacz臋li przybiera膰 tytu艂 „szacha” i z biegiem lat stworzyli jedn膮 z najwa偶niejszych dynastii w dziejach Persji. Ich zas艂ug膮 jest stworzenie fundament贸w nowo偶ytnej pa艅stwowo艣ci perskiej. Co za tym idzie, Persja sta艂a si臋 jednym z najwa偶niejszych politycznych graczy w Azji. Zaanga偶owa艂a si臋 te偶 w konflikt z s膮siednim mocarstwem – Imperium Osma艅skim.
U schy艂ku XVI w. do w艂adzy doszed艂 jeden z najwa偶niejszych wladc贸w safawidzkich, Abbas I Wielki. Zapocz膮tkowane przez niego reformy prof. Sk艂adanek om贸wi艂 w osobnym rozdziale. Przemiany obj臋艂y nie tylko administracj臋 pa艅stwow膮 czy wojsko, lecz r贸wnie偶 ca艂y charakter pa艅stwa, bardzo zr贸偶nicowanego etnicznie. Dzi臋ki wprowadzonym w贸wczas modyfikacjom przedstawiciele r贸偶nych spo艂eczno艣ci etnicznych uzyskali wp艂yw na bieg spraw w pa艅stwie. Bilans rz膮d贸w Abbasa obejmuje r贸wnie偶 zawarcie stabilnego porozumienia pokojowego z Turkami.
Abbas Wielki nie doczeka艂 si臋 ju偶 godnych siebie nast臋pc贸w. Safawidzi rz膮dzili a偶 po XVIII wiek, lecz korzystne rezultaty reform Abbasa by艂y z wolna trwonione. U p贸艂nocnych granic Persji wyr贸s艂 jej nowy silny konkurent – Rosja, za艣 na wschodzie pojawi艂o si臋 kolejne niebezpiecze艅stwo, wojownicze plemiona afga艅skie, kt贸re zacz臋艂y organizowa膰 niszczycielskie najazdy na perskie terytoria. Cho膰 Afgan贸w udawa艂o si臋 odeprze膰, to jednak na os艂abieniu Teheranu skorzysta艂a w ko艅cu Rosja: w XVIII w. Persja straci艂a obszern膮 cz臋艣膰 swoich ziem na rzecz p贸艂nocnego s膮siada.
W takich czasach w spos贸b naturalny ros艂o znaczenie wojskowych. W艣r贸d nich wyr贸偶nia艂 si臋 znakomity dow贸dca Nadir Khan. Jego kariera wojskowa, podparta talentem politycznym, rozwija艂a si臋 b艂yskawicznie – okazji do walk i zwyci臋stw nie brakowa艂o. Nadir Khan pobi艂 Afgan贸w, Turk贸w i wszystkich innych zewn臋trznych lub wewn臋trznych wrog贸w pa艅stwa perskiego. Wkr贸tce zosta艂 mianowany naczelnym dow贸dc膮 armii, a cho膰 przybra艂 te偶 miano „niewolnika” szach贸w, nie up艂yn臋艂o wiele czasu do momentu, kiedy przej膮艂 realn膮 w艂adz臋 w kraju. Przyj臋cie tytu艂u szacha by艂o jedynie formalnym potwierdzeniem stanu rzeczy. Tak dobieg艂a kresu epoka Safawid贸w, a zacz膮艂 si臋 niezbyt d艂ugi okres „dynastii Afszar贸w”.
Nadir by艂 jeszcze jednym w艂adc膮-reformatorem, kt贸ry odcisn膮艂 swoje pi臋tno na historii Persji. Dynastia Afszar贸w by艂a jednak rodem jednego w艂adcy. W 1747 r. Nadir Khan pad艂 ofiar膮 zamachu, a krajem wstrz膮sn臋艂a seria powsta艅 i rebelii. Tron obj膮艂 wtedy w艂adca z nowej dynastii – Zand贸w. Mohammad Karim Chan mia艂 by膰 r贸wnie偶 jedynym przedstawicielem Zand贸w na perskim tronie. Tytu艂uj膮cy si臋 „namiestnikiem” jedynie, do dzi艣 przetrwa艂 w pami臋ci Ira艅czyk贸w – imiona Zand贸w, w艂adcy i jego krewnych, jako jedyne spo艣r贸d imion dawnych w艂adc贸w Persji zosta艂y zachowane w nazwach ulic i miejsc po rewolucji islamskiej w 1979 roku.
Karim Khan by艂 kolejnym w艂adc膮 reformatorem. Od pocz膮tku musia艂 jednak stawia膰 czo艂a wewn臋trznej opozycji, a zarazem konkurencji – wp艂ywowemu rodowi Kad偶ar贸w. Po jego 艣mierci w 1779 roku, si臋gn臋li oni po w艂adz臋 i utrzymali j膮 a偶 do XX wieku.
Pocz膮tkowo Kad偶arom udawa艂o si臋 utrzyma膰 w Persji wzgl臋dn膮 stabilizacj臋. Naser ad-Din Szach, najwa偶niejszy chyba z w艂adc贸w tego rodu, przeszed艂 do historii jako zapalony modernista, pr贸buj膮cy zmienia膰 Persj臋 na wz贸r Turcji czy kraj贸w zachodnich. Jednak to w艂a艣nie w czasach Kad偶ar贸w Persja zderzy艂a si臋 z kolonialnymi ambicjami Rosji i Wielkiej Brytanii. Wtedy w艂a艣nie zacz臋to wprowadza膰 mechanizm koncesji, oddaj膮cy w r臋ce europejskich firm poszczeg贸lne bogactwa naturalne i segmenty rynku w kraju. Kolejne wojny i okresowe kl臋ski nieurodzaju pog艂臋bia艂y to uzale偶nienie.
Jednocze艣nie jednak do Persji nap艂ywa艂y nowe idee. Tw贸rczy spo艂eczny ferment doprowadzi艂 najpierw do wymierzonej w mechanizm koncesji tzw. Rewolty Tytoniowej u schy艂ku XIX w., a potem do Rewolucji Konstytucyjnej, kt贸ra wprowadzi艂a do struktur pa艅stwowych m.in. parlament, Mad偶les.
Zachodz膮ce procesy z roku na rok os艂abia艂y w艂adz臋 Kad偶ar贸w. Gdy na pocz膮tku lat 20. kraj znowu wpl膮ta艂 si臋 w rozmaite wewn臋trzne i zewn臋trzne konflikty do w艂adzy doszed艂 Reza Khan. Ten silny i obdarzony politycznym talentem dow贸dca doborowej brygady kozak贸w ju偶 w 1922 r. si臋gn膮艂 po stanowisko premiera. Trzy lata p贸藕niej sam zasiad艂 na tronie, zak艂adaj膮c dynasti臋 Pahlavich.
Opis niemal偶e dw贸ch dekad rz膮d贸w Rezy Chana zamyka t臋 ksi膮偶k臋. Autorytarne rz膮dy Rezy, s艂abo maskowane pozorami demokracji, by艂y kolejn膮 epok膮 gwa艂townej modernizacji kraju. Zapatrzony w reformy za艂o偶yciela Republiki Tureckiej Ataturka w艂adca prawdopodobnie w g艂臋bi duszy pragn膮艂 uniezale偶nienia si臋 od Moskwy i Londynu, dotychczas rozdaj膮cych tu karty. To pchn臋艂o go w przededniu II wojny 艣wiatowej w ramiona hitlerowskich Niemiec. Sko艅czy艂o si臋 na wymuszonej przez aliant贸w abdykacji w 1941 roku. Na tronie zast膮pi艂 go jego syn, Mohammad Reza Khan, znany nam ju偶 z innych ksi膮偶ek, z „Szachinszachem” na czele.
„Historia Persji” to ksi膮偶ka, kt贸rej dotychczas w polskich ksi臋garniach brakowa艂o. Po raz pierwszy od lat, w oparciu o nowe 藕r贸d艂a, powsta艂a praca, kt贸ra systematyzuje dzieje nowo偶ytnego Iranu i stanowi kompendium wiedzy o najwa偶niejszych wydarzeniach z tego okresu. Autor pomija w niej mo偶e barwne szczeg贸艂y czy anegdoty z 偶ycia szach贸w, jednak polskim orientalistom, dziennikarzom i wielbicielom Iranu, „Historia...” mo偶e okaza膰 si臋 nieocenion膮 pomoc膮.
(mj)
U schy艂ku XVI w. do w艂adzy doszed艂 jeden z najwa偶niejszych wladc贸w safawidzkich, Abbas I Wielki. Zapocz膮tkowane przez niego reformy prof. Sk艂adanek om贸wi艂 w osobnym rozdziale. Przemiany obj臋艂y nie tylko administracj臋 pa艅stwow膮 czy wojsko, lecz r贸wnie偶 ca艂y charakter pa艅stwa, bardzo zr贸偶nicowanego etnicznie. Dzi臋ki wprowadzonym w贸wczas modyfikacjom przedstawiciele r贸偶nych spo艂eczno艣ci etnicznych uzyskali wp艂yw na bieg spraw w pa艅stwie. Bilans rz膮d贸w Abbasa obejmuje r贸wnie偶 zawarcie stabilnego porozumienia pokojowego z Turkami.
Abbas Wielki nie doczeka艂 si臋 ju偶 godnych siebie nast臋pc贸w. Safawidzi rz膮dzili a偶 po XVIII wiek, lecz korzystne rezultaty reform Abbasa by艂y z wolna trwonione. U p贸艂nocnych granic Persji wyr贸s艂 jej nowy silny konkurent – Rosja, za艣 na wschodzie pojawi艂o si臋 kolejne niebezpiecze艅stwo, wojownicze plemiona afga艅skie, kt贸re zacz臋艂y organizowa膰 niszczycielskie najazdy na perskie terytoria. Cho膰 Afgan贸w udawa艂o si臋 odeprze膰, to jednak na os艂abieniu Teheranu skorzysta艂a w ko艅cu Rosja: w XVIII w. Persja straci艂a obszern膮 cz臋艣膰 swoich ziem na rzecz p贸艂nocnego s膮siada.
W takich czasach w spos贸b naturalny ros艂o znaczenie wojskowych. W艣r贸d nich wyr贸偶nia艂 si臋 znakomity dow贸dca Nadir Khan. Jego kariera wojskowa, podparta talentem politycznym, rozwija艂a si臋 b艂yskawicznie – okazji do walk i zwyci臋stw nie brakowa艂o. Nadir Khan pobi艂 Afgan贸w, Turk贸w i wszystkich innych zewn臋trznych lub wewn臋trznych wrog贸w pa艅stwa perskiego. Wkr贸tce zosta艂 mianowany naczelnym dow贸dc膮 armii, a cho膰 przybra艂 te偶 miano „niewolnika” szach贸w, nie up艂yn臋艂o wiele czasu do momentu, kiedy przej膮艂 realn膮 w艂adz臋 w kraju. Przyj臋cie tytu艂u szacha by艂o jedynie formalnym potwierdzeniem stanu rzeczy. Tak dobieg艂a kresu epoka Safawid贸w, a zacz膮艂 si臋 niezbyt d艂ugi okres „dynastii Afszar贸w”.
Nadir by艂 jeszcze jednym w艂adc膮-reformatorem, kt贸ry odcisn膮艂 swoje pi臋tno na historii Persji. Dynastia Afszar贸w by艂a jednak rodem jednego w艂adcy. W 1747 r. Nadir Khan pad艂 ofiar膮 zamachu, a krajem wstrz膮sn臋艂a seria powsta艅 i rebelii. Tron obj膮艂 wtedy w艂adca z nowej dynastii – Zand贸w. Mohammad Karim Chan mia艂 by膰 r贸wnie偶 jedynym przedstawicielem Zand贸w na perskim tronie. Tytu艂uj膮cy si臋 „namiestnikiem” jedynie, do dzi艣 przetrwa艂 w pami臋ci Ira艅czyk贸w – imiona Zand贸w, w艂adcy i jego krewnych, jako jedyne spo艣r贸d imion dawnych w艂adc贸w Persji zosta艂y zachowane w nazwach ulic i miejsc po rewolucji islamskiej w 1979 roku.
Karim Khan by艂 kolejnym w艂adc膮 reformatorem. Od pocz膮tku musia艂 jednak stawia膰 czo艂a wewn臋trznej opozycji, a zarazem konkurencji – wp艂ywowemu rodowi Kad偶ar贸w. Po jego 艣mierci w 1779 roku, si臋gn臋li oni po w艂adz臋 i utrzymali j膮 a偶 do XX wieku.
Pocz膮tkowo Kad偶arom udawa艂o si臋 utrzyma膰 w Persji wzgl臋dn膮 stabilizacj臋. Naser ad-Din Szach, najwa偶niejszy chyba z w艂adc贸w tego rodu, przeszed艂 do historii jako zapalony modernista, pr贸buj膮cy zmienia膰 Persj臋 na wz贸r Turcji czy kraj贸w zachodnich. Jednak to w艂a艣nie w czasach Kad偶ar贸w Persja zderzy艂a si臋 z kolonialnymi ambicjami Rosji i Wielkiej Brytanii. Wtedy w艂a艣nie zacz臋to wprowadza膰 mechanizm koncesji, oddaj膮cy w r臋ce europejskich firm poszczeg贸lne bogactwa naturalne i segmenty rynku w kraju. Kolejne wojny i okresowe kl臋ski nieurodzaju pog艂臋bia艂y to uzale偶nienie.
Jednocze艣nie jednak do Persji nap艂ywa艂y nowe idee. Tw贸rczy spo艂eczny ferment doprowadzi艂 najpierw do wymierzonej w mechanizm koncesji tzw. Rewolty Tytoniowej u schy艂ku XIX w., a potem do Rewolucji Konstytucyjnej, kt贸ra wprowadzi艂a do struktur pa艅stwowych m.in. parlament, Mad偶les.
Zachodz膮ce procesy z roku na rok os艂abia艂y w艂adz臋 Kad偶ar贸w. Gdy na pocz膮tku lat 20. kraj znowu wpl膮ta艂 si臋 w rozmaite wewn臋trzne i zewn臋trzne konflikty do w艂adzy doszed艂 Reza Khan. Ten silny i obdarzony politycznym talentem dow贸dca doborowej brygady kozak贸w ju偶 w 1922 r. si臋gn膮艂 po stanowisko premiera. Trzy lata p贸藕niej sam zasiad艂 na tronie, zak艂adaj膮c dynasti臋 Pahlavich.
Opis niemal偶e dw贸ch dekad rz膮d贸w Rezy Chana zamyka t臋 ksi膮偶k臋. Autorytarne rz膮dy Rezy, s艂abo maskowane pozorami demokracji, by艂y kolejn膮 epok膮 gwa艂townej modernizacji kraju. Zapatrzony w reformy za艂o偶yciela Republiki Tureckiej Ataturka w艂adca prawdopodobnie w g艂臋bi duszy pragn膮艂 uniezale偶nienia si臋 od Moskwy i Londynu, dotychczas rozdaj膮cych tu karty. To pchn臋艂o go w przededniu II wojny 艣wiatowej w ramiona hitlerowskich Niemiec. Sko艅czy艂o si臋 na wymuszonej przez aliant贸w abdykacji w 1941 roku. Na tronie zast膮pi艂 go jego syn, Mohammad Reza Khan, znany nam ju偶 z innych ksi膮偶ek, z „Szachinszachem” na czele.
„Historia Persji” to ksi膮偶ka, kt贸rej dotychczas w polskich ksi臋garniach brakowa艂o. Po raz pierwszy od lat, w oparciu o nowe 藕r贸d艂a, powsta艂a praca, kt贸ra systematyzuje dzieje nowo偶ytnego Iranu i stanowi kompendium wiedzy o najwa偶niejszych wydarzeniach z tego okresu. Autor pomija w niej mo偶e barwne szczeg贸艂y czy anegdoty z 偶ycia szach贸w, jednak polskim orientalistom, dziennikarzom i wielbicielom Iranu, „Historia...” mo偶e okaza膰 si臋 nieocenion膮 pomoc膮.
(mj)